Birinci Dünya Savaşı, emperyalist güçlerin bir manada nüfuz uğraşıydı. Başka sözle de ülkelerin adeta var olma/olmama uğraşıydı. Osmanlı Devleti yaklaşık bir asır evvel ‘hasta adam’ olarak nitelendirilmiş ve emperyalist ülkeler nezdinde geri sayım başlamıştı. Artık ‘hasta adam’ın mirası iştah kabartıyordu. Şark Sıkıntısı diye isimlendirilen bu süreç Osmanlı açısından 1. Dünya Savaşı’nı neticelendiren Mondros Mütakeresi (ateşkes antlaşması) bu istikametiyle Şark Sıkıntısı’nın hesabının görülmesi için birinci adım sayılacaktı.
Sonun başlangıcı: Mondros Mütarekesi
Mondros Ateşkes Antlaşması, İtilaf Devletleri ve Osmanlı ortasında gerçekleştirilen, Osmanlının savaş mağlubiyeti sonrasında imzalandı. Bu antlaşmaya Osmanlı, İtilaf Devletleri (I. Dünya Savaşı’nda İngiltere, Fransa, Sırbistan ve Rusya İmparatorluğu’nun oluşturduğu ve daha sonra İtalya, Yunanistan, Portekiz, Romanya ve ABD’nin katıldığı devletler) için açık bir hale geldi. Bunun yanı sıra antlaşma içerisinde Osmanlı’nın belirli kısımlarının işgal edilmesine dair hususlar yer aldı. Ayrıyeten Osmanlı Devlet’inin yaptığı tüm işgallerin sonlarından kuvvetlerini çekmesi gerektiği bildirildi.
Mondros Ateşkes Antlaşması çok ağır kaideler içeren, Osmanlı’nın bölünüp parçalanmasına yönelik olan mutabakat olarak tarihte yerini aldı. Osmanlı fiilen olmasa bile teorik olarak işgal edilmiş, alınan kararlar İtilaf Devletlerinin eline geçmişti.
Limni adasında bir liman
Osmanlı ismine Bahriye Nazırı olarak vazife yapan Rauf Beyefendi ile İtilaf Devletleri ortasında Limni Adası’nın Mondros Limanı sonlarında imzalandı. Ateşkesin imzalandığı tarih, 30 Ekim 1918 olarak kayıtlara geçti. Antlaşmaya nazaran İtilaflar ile Osmanlı ortasındaki savaş, 31 Ekim öğlen vaktinde son bulacaktır.
Ateşkesin ağır şartları
Mondros Ateşkes Antlaşması toplamda 25 maddeyi içeriyordu.
Bu hususlar özetle şöyleydi:
– Osmanlı Devleti suları içerisinde bulunan tüm mayınlar taranarak temizlenecektir.
– İstanbul ve Çanakkale Boğazları açılacak, Karadeniz işgal edilecektir.
– İtilaf Devletleri esirleri ile Ermeni esirler İstanbul’da koşulsuz formda İtilaflara iade edilecektir.
– Osmanlı ordusu hudutların korunması ve asayişin temini dışında terhis edilecek.
– İtilaf Devletlerini tehdit edici bir durum olması halinde, buraya işgal gerçekleşebilecektir.
– İtilaflar Osmanlının demir yollarından istifade edebileceği üzere tüm Osmanlı ticaret gemileri İtilaf Devletlerinin buyruğunda olacaktır.
– Hükumet haberleşmeleri haricinde tüm telgraf, telsiz ve kabloların kontrolleri Osmanlı Devleti kontrolünde olacaktır.
– Toros Tünelleri İtilaf Devletleri tarafından işgal edilecek.
– Osmanlı’ya ilişkin tüm savaş gemileri teslim olacak, gösterilen limanların içerisinde İtilaf Devletleri tarafından göz altında tutulacaklardır.
Osmanlı Devleti fiilen sona eriyor
Mondros Mütakeresi unsurlarının çabucak hiçbirisi Osmanlı Devleti lehine bir sonuç içermedi. Kaidelere tartısı bir yana bu durum Osmanlı Devleti’nin fiilen sona erdirilmesi demekti. Böylelikle; Anadolu’nun tüm toprakları işgale açık hale geldi. Osmanlı ordusu terhis edilmiş, tüm bağlantı araçlarına el konuldu. Bu durum Osmanlı’nın büsbütün savunmasız kalmasına yol açtı. 7. hususa nazaran Osmanlı işgal edilebilir duruma geldi. Ayrıyeten antlaşmanın 24. unsurunda Doğu Anadolu Bölgesi hudutlarında Ermeni Devleti kurulması amaçlandı. Antlaşmanın uygulamaya konulmasının çabucak akabinde İtilaf Devletleri Anadolu’da işgallere başlamıştır. Böylelikle İtilaf Devletleri asıl maksatlarının ne olduğunu göstermişlerdir.
Osmanlı Padişahı Vahdettin mütareke metnini öğrendiğinde “Şartları çok ağır olmasına karşın kabul edelim, biz sonra İngilizlerin müsamahasına nail olacağız” demişti. Pek çok kumandan mütarekenin Türk milletinin adeta ‘ölüm fermanı’ niteliğinde olduğunun farkındaydı. İşte bu günlerde Yıldırım Orduları Küme Komutanlığı’na atanan Mustafa Kemal Paşa’ya nazaran bu tablonun özeti şuydu: Osmanlı Devleti bu mütareke ile kendisini kayıtsız koşulsuz düşmanlarına teslim etmeye razı olmuştu.
“geldikleri üzere giderler”
Ve beklenen oldu…
13 Kasım 1918… Birinci Dünya Savaşı’nın galibi İtilaf devletleri, 22 İngiliz, 12 Fransız, 17 İtalyan, 4 Yunan gemisi ve 6 denizaltıdan oluşan tam 61 kesimlik donanma ile İstanbul’u işgal etmişlerdi. Tarih 13 Nisan 1919’u gösterdiğinde Kars, İngilizler tarafından işgal edildi. Akabinde; 16 Nisan 1919’da Fransızlar, Afyonkarahisar’ı işgal etti. 20 Nisan 1919’da Gürcü Birlikleri, Ardahan’a girdi ve 24 Nisan 1919’da İtalyan askerleri, Konya’ya girdi.
Adım adım Kurtuluş Savaşı’na gittiğimiz o günlerde; İngilizler Çanakkale, Musul, Batum, Antep, Konya, Maraş, Samsun, Bilecik, Merzifon, Urla ve Kars’ı, Fransızlar ise; Trakya’daki demiryolunun değerli istasyonlarını, Dörtyol, Mersin, Adana ve Afyon istasyonunu işgal ettiler.İngilizler tarafından işgal edilen, Güney Doğu’daki kimi vilayetler daha sonradan Fransızlara terk edildi. İtalyanlar ise Antalya, Kuşadası, Bodrum, Fethiye ve Marmaris’i işgal etti. Konya ve Akşehir’e de asker yolladılar. Mondros Mütarekesi’nin Doğu Anadolu’da 6 vilayetin Ermenilere bırakılacağına ait hususu Ermenileri harekete geçirdi.
Mustafa Kemal işte tam da o gün tarihe not düşecek o kelamını, Boğaz’a sıra sıra kale üzere demirleyen demir zırhlılara bakarak söylemişti: Geldikleri üzere giderler!
Türk milleti bir taraftan teşkilatlanırken öbür yandan da işgallere karşı fiili olarak yansısını göstermekte gecikmedi. Mütareke sonrası başlayan işgaller, işgal bölgelerinde telaş ve dert yarattı. Ulusal teşkilatlanma devreye girdi. Bunun tam karşısında ise ulusal varlığa düşman ve ulusal gayret aleyhtarı faaliyetler de uzunluk gösterdi. İzmir’in işgali ateşlenmeyi bekleyen fitili ateşlemekte gecikmedi.
Ve 30 Nisan 1919’da Mustafa Kemal, 9. Ordu Müfettişi oldu.
Mustafa Kemal Paşa Samsun’da
Mustafa Kemal Paşa, İstanbul’da bulunduğu müddette başka silah arkadaşları Kâzım Karabekir, Ali Fuad, Rauf ve İsmet Beyefendilerle birlikte Şişli’de yaptıkları toplantılarda vatanın içinde bulunduğu durum karşısında Türk milletinin kurtuluş çarelerini arıyorlardı. Samsun ve etrafındaki asayişi sağlamak için Mustafa Kemal Paşa, 30 Nisan 1919’da askeri ve sivil yetkilerle Dokuzuncu Ordu Müfettişliği’ne tayin oldu. Kazım Karabekir Paşa da Tekirdağ’daki 14. Kolordu Komutanlığı’ndan Doğudaki 15. Kolordu’ya atandı. 3 Mayıs 1919’da Erzurum’a geldi. 20. Kolordu Kumandanı Ali Fuat Paşa ise Anadolu’ya geçti. Mustafa Kemal Paşa’nın bu tayini müfettişlik bölgesindeki asayişi sağlamak olarak görünse de temel gayesi Ulusal Uğraş’ı başlatmaktı. Başta Ali Fuat Cebesoy, Fevzi Çakmak ve Cevat Çobanlı olmak üzere Genelkurmay’daki vatansever subayların da katkıları ile tayin hazırlıklarını tamamlayan Mustafa Kemal, 16 Mayıs’ta yanında karargah heyetiyle birlikte Bandırma vapuru ile Samsun’a hareket etti. 19 Mayıs’ta Samsun’a çıktı. Burada ülkenin her tarafındaki askeri ve mülki erkan ile irtibata geçerek halkı Ulusal Uğraş fikri etrafında birleştirmeye çalıştı.
Bağımsızlığa giden sürecin başlangıcı: Amasya Genelgesi
Kurtuluş Savaşı’nın birinci kilometre taşı Samsun oldu. Akabinde Mustafa Kemal Paşa 12 Haziran’da, 18 arkadaşıyla birlikte Amasya’ya geldi ve çalışmalara burada devam etti. 21-22 Haziran gecesi bir genelge hazırladı. Yanında bulunan Ali Fuat, Refet ve Rauf Beyefendilerle karargah heyetinin de imzaladığı ve Erzurum’da bulunan Kazım Karabekir ve Konya’da Mersinli Cemal Paşa’nın da telgrafla onayladığı genelge 22 Haziran günü askeri ve sivil makamlara gönderildi. Genelgenin özü şöyleydi:
Amasya Genelgesi, İstanbul Hükümeti’nin bağımsızlığını kaybetme tehlikesini ve etkisizliğini tanımlamış ve milletin kararlılığına ve kararına bağlı olan bağımsızlığa giden yolu belirtmiştir. Bu nedenle Genelge direnişi yürütmek için bir idare konseyi gereksinimini belirtmiş ve Sivas’ta kongre yapılması daveti yapmıştır.
Milli çabanın kilit taşı
Erzurum Kongresi 23 Temmuz ile 7 Ağustos 1919 tarihleri ortasında Erzurum’da düzenlendi. 17 Haziran’da Vilâyât-ı Şarkıye Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti Erzurum şubesi tarafından toplandı. Erzurum Kongresi, Erzurum Genel Kongresi yahut Genel Erzurum Kongresi olarak da bilinmektedir. Düşman işgalindeki vatan toprağını kurtarmak için bağımsızlığa giden kuvvetli yolu Erzurum’dan sürdüren Atatürk ve silah arkadaşları, bu kongre sayesinde ülkenin bağımsızlığa giden yolunu açtı.
Türkiye Cumhuriyeti’nin temelleri atılıyor: Erzurum Kongresi
Türkiye Cumhuriyeti’nin temellerinin atıldığı Erzurum Kongresi, ulusal egemenliğin şartsız olarak gerçekleştirilmesine karar verilen birinci kongre olması ve Ulusal Caba’nın rotasının çizilmesi açısından ehemmiyet taşıdı. Erzurum Kongresi, hiçbir baskı ve yönlendirme olmadan Türk milletinin kendi hür iradesiyle almış olduğu ulusal bir kararın hayata geçirilmesiyle Türk milletinin var olduğu ve var olmaya devam edeceğinin en kıymetli göstergesi oldu. Ulu Başkan Atatürk ve arkadaşları, 23 Temmuz 1919’da emperyalist güçlerin Osmanlı topraklarını paylaşmaya çalıştığı devirde, Erzurum Kongresi ile Türkiye Cumhuriyeti’nin temellerinin atılmasını temin etti.
Erzurum kongresinde vurgulanan görüş; Tam Bağımsızlık ve Ulusal Egemenlik olarak özetlenebilir. Erzurum Kongresi, hiçbir baskı ve yönlendirme olmadan Türk milletinin kendi hür iradesiyle almış olduğu ulusal bir kararın hayata geçirilmesiyle Türk milletinin var olduğu ve var olmaya devam edeceğinin en kıymetli göstergesi oldu.Türk milletinin var olma çabasındaki birinci refleksini ve kararlılığını gösterdiği tarihi kongrede alınan “Milli sonlar içinde vatan parçalanamaz bir bütündür, parçalanamaz” kararı ile Ulusal Çaba yolunda büyük bir evre kaydedildi.
Milli Gayretin mihenk taşı: Sivas Kongresi
Mustafa Kemal Atatürk, 19 Mayıs 1919’da Samsun’da başlattığı ulusal kurtuluş çabasını Amasya’dan sonra, 27 Haziran 1919’da ”güvenilir kent” olarak gördüğü Sivas’a gelerek sürdürdü. Sivas’ta yapılan toplantıda ülkenin durumu görüşülerek en kısa vakitte kentte ulusal bir kongre yapılmasına karar verildi.
Erzurum Kongresi’ne katılmak üzere Amasya’dan ayrılan Mustafa Kemal Paşa, 27 Haziran 1919 günü Sivas’a geldi ve Sivas halkı tarafından coşkuyla karşılandı.
Sivas’a 2 Eylül 1919 günü yine gelen ve 18 Aralık 1919’a kadar burada kalan Mustafa Kemal Paşa ve beraberindeki heyet tarafından 4 Eylül 1919 Perşembe günü saat 14.00’te bugünkü Atatürk Kongre ve Etnografya Müzesi binasında, Türkiye Cumhuriyeti’nin temellerinin atıldığı Sivas Kongresi yapıldı.
Manda tartışmaları
Kayıtlara nazaran resmi çalışmaları 7 gün süren kongrede, Mustafa Kemal Atatürk başkanlığında ulusun kurtuluşu için çeşitli gündem hususları görüşüldü. 8-9 Eylül 1919 tarihlerinde “manda” tartışmalarının yaşandığı kongre, 11 Eylül 1919’da sonuç bildirgesinin yayımlanmasıyla kapandı.Mustafa Kemal Paşa ve Heyet-i Temsiliye, 12 Eylül 1919’da halkın da iştirakiyle gerçekleştirilen toplantıda, ulusun kurtuluşu için değerli kararların yer aldığı kongre beyannamesini yayımladı.
‘Manda ve himaye kabul olunamaz” üzere ulusun kurtuluşu için çok kıymetli kararların alındığı kongrede, enteresan bir olay da yaşandı. Yurdun çeşitli yörelerinden delegelerin iştirakiyle 4 Eylül 1919 tarihinde düzenlenen ve “manda’ konusunun da tartışıldığı kongrede, öğrenci arkadaşlarının temsilcisi olarak, ortalarında topladıkları para ile kente gelen Hikmet ismindeki askeri tıbbiye öğrencisi de bulunuyordu. Heyecanlı manda tartışmalarının yaşandığı 8 Eylül akşamı, Mustafa Kemal Paşa’nın odasında yapılan toplantıda, askeri tıp öğrencisi Hikmet, şunları lisana getirdi:
“Paşam, delegesi bulunduğum tıbbiyeliler, beni buraya istiklal davamızı başarmak yolundaki mesaiye katılmak üzere gönderdiler. Mandayı kabul edemem. Şayet kabul edecek olanlar varsa bunlar her kim olursa olsun, şiddetle ret ve takbih ederiz. Farzı muhal, manda fikrini siz kabul ederseniz sizi de reddeder, Mustafa Kemal’i vatan kurtarıcısı değil, vatan batırıcısı olarak isimlendirir ve tel’in ederiz”.
“YA İSTİKLAL, YA ÖLÜM”
Bu kelamlar karşısında duygulanan ve “Arkadaşlar gençliğe bakın, Türk ulusal bünyesindeki asil kanın tabirine dikkat edin” diyen Mustafa Kemal Paşa, daha sonra Hikmet Bey’e dönerek, “Evlat, müsterih ol. Gençlikle iftihar ediyorum ve gençliğe güveniyorum. Biz, ekalliyette (azınlıkta) kalsak dahi mandayı kabul etmeyeceğiz. Parolamız tektir ve değişmez, ya istiklal, ya ölüm” dedi.
O periyot, Sivaslı bayanlar, Trabzon ve Erzurum’dan gelen çoğunluğu bayan ve çocuklardan oluşan göçmenlerle yakından ilgilendi. Mustafa Kemal Paşa’nın Türk bayanlarının da Ulusal Çaba’ya örgütlü olarak katılması gerektiğini tabir etmesi üzerine Sivaslı bayanlar dernek kurmak için çalışmalara başladı. Anadolu Bayanları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti ismi verilen dernek, 9 Aralık 1919’da kuruldu.
Atatürk başkanlığında 4-11 Eylül 1919 tarihleri ortasında gerçekleştirilen Sivas Kongresi ile Mustafa Kemal Paşa’nın gençlik yıllarından beri düşündüğü ve seslendirdiği, Samsun’a çıktığı andan itibaren resmi yazışmalarında en kıymetli sorun olarak yer verdiği “milli egemenlik” ve “milli irade” kavramları devlet hayatına yansıtılmaya başladı.
Halkın bütününü kapsayan birinci örgütsel faaliyet Sivas’ta gerçekleştirildi ve Sivas Kongresi, biçimi ve içeriği prestijiyle adeta ulusal bir meclis fonksiyonu gördü. Kongrede yeni seçilen üyelerin iştirakiyle yurdun tamamını kapsayan Heyeti Temsiliye, ülkenin mukadderatında birinci derecede kelam sahibi bir şura halini aldı, ulusal hareketin yasal organları biçimlendirilmiş oldu.
7 günlük çalışmayla Sivas Kongresi, devletin önündeki pürüzleri ortadan kaldırarak, halkı bir bütün halinde, çizdiği program doğrultusunda harekete geçirmeyi sağladı.
Diğer kongreler
Mustafa Kemal Paşa’nın önderliğinde, Erzurum ve Sivas Kongrelerinde vatanın kurtuluşu devaları aranırken, Batı Anadolu’nun kimi yerlerinde de çeşitli toplantılar yapılıyor, Yunan işgallerine karşı kararlar ve önlemler alınıyordu. Yunan işgaline karşı gayret eden Kuva- yı Milliye’nin sevk ve yönetimiyle iaşesi için 28 Haziran 1919’da Balıkesir’de bir kongre toplandı. Balıkesir ve komşu ilçelerden iştirakin olduğu bu kongrede Bursa eski valisi Hacim Muhiddin (Çarıklı) Bey’in başkanlığında bir heyet seçildi ve cephenin desteği konusunda birtakım kararlar alındı.
Kongreler listesinde kıymetli noktalar göze çarpmaktadır. Birinci kongrenin Mondros Ateşkes Anlaşması’nın imzalanmasından 5 gün sonra, Türk ordusunun bölgeyi boşaltması muhtemelliğine karşı, 5 Kasım 1918’de Kars’ta yapıldığı ve sonrasındaki 5 kongrenin de Kars ve Ardahan’da yapıldığı görülmektedir. Atatürk’ün katıldığı birinci kongre olan Erzurum Kongresi’ne kadar 11 kongre düzenlenmiş olduğu ve en dikkati çekenin ise Sivas Kongresi’nden sonra yani Trakya ve Anadolu’daki tüm derneklerin Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ismi altında birleştirilme kararından sonra da Trakya ve Batı Anadolu’da kongrelerin devam etmesi, Afyon ve Pozantı kongreleri hariç 11 kongrenin daha yapılmış olmasıdır.
Son Osmanlı Meclis-i Mebusan’ı toplanıyor
Sivasa Kongresi kararlarının ülkede büyük tesiri olmuştu. Halkın ve aydınların büyük kısmı gerçekleri görürken, Damat Ferit Hükümeti prestij kaybetti ve sonuçta hükümet düştü. Yerine Ali İstek Paşa kabinesi kuruldu. Ali İstek Paşa, ülke menfaati için Heyet-i Temsiliye ile temasa geçmenin gerekliliğine inanıyordu. Bu amaçla hükümet üyesi Salih Paşa’yı Mustafa Kemal Paşa ile görüşmek üzere Amasya’ya gönderdi. 20-22 Ekim 1919 tarihlerinde yapılan görüşmeler sonunda bir protokol imzalandı. Tarihe Amasya Protorolü olarak geçen bu kararların en başta gelen sonucu, İstanbul Hükümeti’nin Heyet-i Temsiliye’yi resmen tanımış ve kararlarını dikkate almış olmasıdır.
Son Osmanlı Meclisi Amasya Görüşmeleri’nde alınan kararlar üzerine 12 Ocak 1920’de İstanbul’da toplandı.Mecliste İstanbul Hükümeti ve Anadolu halkını temsil eden milletvekilleri bulunuyordu. Anadolu’dan gelen istekle İstanbul Hükümeti meclis çalışmalarını başlattığında ne Mustafa Kemal Paşa’nın meclis başkanlığı kelam konusu olmuş, ne de ulusal teşkilatın hedef ve amaçlarına hizmet edecek bir Müdafaa-i Hukuk Kümesi kurulabilmişti. Lakin mecliste bulunan Müdafaa- i Hukukçular, Rauf Bey’in başkanlığı altında “Felah-ı vatan Grubu” ismiyle bir küme kurmuşlardır.Meclis-i Mebusan’ın yaptığı en kıymetli faaliyet Misakımillî’yi kabul etmesidir. Mecliste bulunan Ulusal Gayret taraftarları Misakımillî’nin kabul edilmesini sağlamışlardır. (Böylece bütün Anadolu ulusal bağımsızlığın yanında yer almış oluyordu.
Sevr Antlaşması
Sevr Antlaşması 1. Dünya Savaşını sona erdiren antlaşma olarak karşımıza çıkar. Savaşı kazanan İtilaf Devletlerinin hezimete uğratmış olduğu öbür ülkeler olan Almanya, Avusturya, Macaristan ve Bulgaristan ile derhal barış antlaşması imzalamasına karşın Osmanlı Devleti ile yapacakları mutabakat konusunda İtilaf Devletlerinin kendi ortalarındaki uyuşmazlıklar sebebiyle bu antlaşmanın geciktiği görülür. Aslında yapılacak olan antlaşmasının gecikmesinin asıl sebebi İtilaf Devletlerinin Osmanlının topraklarını paylaşma konusunda uyuşmazlıklar yaşamalarıdır. Elbette bunun dışında diğer sebepler de bulunur; İtilaf Devletlerinin Osmanlı Devletini nasıl paylaşacakları konusunda tam olarak karar verememeleri, İngiltere ve İtalya ortasında İzmir’in Yunanlara verilmesiyle ortaya çıkan uyuşmazlıklar ve Türk halkının işgal kuvvetlerine karşı reaksiyon göstermesi….
18 Ocak 1919’da toplanan Paris Barış Konferansında İtilaf Devletleri Osmanlı Devleti’nin parçalanmasına karar vermiştir. Bu konferans sırasında Osmanlının parçalanmasını gaye alan unsurların ilke üzere görüldüğünü söyleyebilmek mümkündür. 24 Nisan 1920’de toplanacak olan San Remo Konferansına katılarak belirlenen muahede unsurlarının Osmanlı Devletine duyurulması için İtilaf Devletleri Osmanlıdan bir temsilci gönderilmesini ister. Konferansa Tevfik Paşa başkanlığında bir heyet gönderilir, lakin Tevfik Paşanın antlaşma unsurlarının bağımsızlığı tehlikeye düşürücü niteliklere sahip olması sebebiyle bu fikrini bildirerek geri dönmesi kelam bahsidir.
Anlaşmanın derhal yürürlüğe girmesini isteyen Yunan kuvvetleri 22 Haziran 1920’de Balıkesir, Bursa, Uşak ve Nazilli’yi işgal eder. Bunun yanı sıra Trakya’dan da atağa geçerek Tekirdağ’a kadar olan toprakları da işgal ederler. Durum bu türlü olunca İstanbul Hükumeti antlaşmanın kabul edilmesine karar verir. Her ne kadar bu durumun anayasaya nazaran Mebusan Meclisi’ne danışılarak karar verilmesi gerekiyor olsa da Meclis kapatılıp dağıtıldığı için Padişah ve Sadrazam tarafından barış görüşmelerinin başlatılması ve kabul edilebilmesi için 22 Temmuz 1920’de Saltanat Şurası toplanır.
Saltanat Şurası’nda bulunan üyelerden yalnızca İstek Paşa antlaşmanın kabul edilmemesi gerektiği istikametinde oy kullanır. Bunun üzerine Bağdatlı Haydi Paşa, İstek Tevfik Beyefendi ve Reşat Halis Beyefendiden oluşan şura Fransa’ya masraf ve Paris yakınlarında bulunan Sevr kasabasında 10 Ağustos 1920’de Sevr Antlaşması imzalanır.
Sevr Antlaşmasınan Osmanlı Devleti, İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya, Belçika, Ermenistan, Yunanistan, Polonya, Hicaz, Romanya, Çekoslovakya ve Sırp-Hırvat-Sloven devletleri imza atmıştır.
Antlaşma her ne kadar pek çok ülke tarafından imzalanmış olsa da Türk milleti tarafından hiçbir vakit kabul görmemiş ve uygulamaya konulamamış bir antlaşma olarak tarihteki yerini alır.
Buna nazaran;
İstanbul Osmanlı Devleti’nin başşehri olarak kalacak, lakin Osmanlı devletinin antlaşma unsurlarına uymaması durumunda İstanbul Türkler’den alınacaktır.
Çanakkale ve İstanbul Boğazı her vakit tüm devletlerin gemilerine açık tutulacak, memleketler arası bir komite boğazları yönetecek; lakin bu kurulda Türk üye bulunmayacaktır. Ayrıyeten bu kurulun farklı bir bütçesi ve bayrağı olacaktır.
Anadolu’nun doğusunda iki yeni devlet kurulacaktır.
Ege Bölgesinin büyük bir kısmıyla İzmir Yunanlılara verilecektir. Ayrıyeten Midye-Büyükçekmece çizgisinin batısında bulunan Trakya kısmı de Yunanlıların olacaktır.
Arabistan ve Irak İngiltere’ye verilecektir.
Antep, Mardin, Urfa ve Suriye Fransa’ya verilecektir. Ayrıyeten Adana’dan Kayseri ve Sivas’ın kuzeyine kadar uzanan bölge de Fransa’nın nüfusu altında bulunacaktır.
İzmir bölgesi dışında bulunan tüm Batı Anadolu, Afyon’dan Kayseri’ye kadar olan kısmın güneyinde kalan topraklar İtalyan nüfuz bölgesi olacaktır.
Osmanlı Devletinin askeri gücünün sonu 50.700 olacaktır. Ayrıyeten ordunun ağır silah ve uçakları bulunmayacak, deniz kuvveti de 13 savaş gemisi ile sonlu olacaktır.
Azınlıklara geniş haklar verilecektir.
Mali ve isimli ayrıcalıklar en ağır formda müttefik devletlere açık olacaktır.
Sevr Antlaşmasının sonuçları
Antlaşma, Türk milletinin ümitsizliğe sürüklenmesine neden olmamış, tersine çaba gücünü ve kararlılığını artırmıştır.
Antlaşma, Mebusan Meclisinde onaylanmadığı için yasal destekten mahrum kalmıştır.
19 Ağustos 1920’de toplanan TBMM, bu antlaşmayı imzalayanların ve bu antlaşmayı onaylayanların vatan haini sayılmalarını kabul etmiştir.
TBMM, bu antlaşmayı tanımadığını ilan etmiştir.
Antlaşma, 1. Dünya Savaşından sonra uygulamaya konulamayan tek muahede olmuştur.
TBMM TARAFINDAN TANINMADI
Bu antlaşma Osmanlı Devleti’nin imzalamış olduğu son antlaşma olarak tarihe geçmiştir.
Mebusan Meclisinin onayından geçmemiş olması sebebiyle hukuken geçersiz bir antlaşma olarak görülür.
Misak-ı Ulusal’a alışılmamış olması ve Türk milletinin bağımsızlığını ortadan kaldırıyor olması sebebiyle TBMM tarafından tanınmamıştır.
Türk halkı tarafından onay verilmemiş ve düşmanla savaşarak işgalcilerin Anadolu’dan atılması ile mutabakatın uygulanması engellenmiştir.
İmzalandığı halde yürürlüğe girmemiş bir antlaşmadır.
Osmanlı Devletinin fiilen sona erdiği antlaşmadır.
Misak-ı Milli
İstanbul’da toplanan son Osmanlı Meclisi tarafından bu bildiri 28 Ocak 1920 yılında oybirliği ile kabul edildi ve kabul edildikten sonraki 17 Şubat’ta kamuoyuna açıklandı. Bildiri, Birinci Dünya Savaşı’nı sona erdirecek olan barış antlaşmasından Türkiye’nin kabul ettiği askeri kaideleri içeriyordu. Bildiri Mebusan Meclisi’nde “Ahd-ı Ulusal Beyannamesi” ismiyle kabul edilmiş; daha sonradan ” Misak-ı Milli” olarak isimlendirilmiştir. Her iki tabirle ‘Ulusal/Milli Yemin’ manasına gelir. Türkiye Cumhuriyeti’nin hudutları, tabi birtakım detaylar hariç, Misak-ı Ulusal prensipleri doğrultusunda gerçekleşmiştir.
Misak-ı Ulusal’da alınan kararlar
Erzurum ve Sivas civarlarında oluşan kongrelerinde saptanıp ve akabinde olgunlaştırılan prensipler doğrultusunda son Osmanlı Mebusan Meclisi tarafından kapalı oturumda oy birliği ile 28 Ocak 1920 tarihinde alınan ve Türkiye’nin kabul edebileceği barış şartlarını açıklayan 6 unsurluk bildiridir. Misak-ı Ulusal temelinde Ulusal Kurtuluş ve Bağımsızlık savaşlarının bir programı niteliğindedir.
6 Unsurdan Oluşan Misak-ı Ulusal kararları özetle şöyle:
Arap kökenli halkın oturduğu tıpkı vakitte Mondros Mütarekesi imzalandığı tarihte yabancı devletlerin işgal ettikleri bölgelerin gelecekleri, halkın hür ve kendi oyuyla belirlenecektir; Mütareke hudutları içerisinde Osmanlı- İslam çoğunluğunun çoğunluk olarak yerleşmiş bulunduğu kısımların tümü, gerçekte ya da hükmen hiçbir neden ile birbirinden ayrılmayacak bir bütündürler. Birinci özgür bırakıldıkları anda tekrardan kendi istekleri doğrultusunda ana vatana katılan Kars, Ardahan ve Batum’da gerekirse tekrardan bir halk oylaması yapılabilecektir. Batı Trakya’nın hukuksal durumu da halkın kendi özgürlüğü içinde verecekleri oylarla saptanacaktır. İstanbul ve Marmara Denizinin her türlü güvenliği, tehlikeden uzak tutulması, Boğazların ise ticaret gemilerine açılması ile ilgili devletler ortalarındaki muahede ile sağlanmalıdır. Misak-ı Ulusal kararları doğrultusunda belirlenen prensipler çerçevesinde azınlıkların tüzel hakları, komşu ülkelerde yer alan Müslümanlarında birebir haklardan yararlanması şartıyla azınlıklar teminat altında olacaktır. Türkiye’nin siyasal, isimli ve mali olarak tam bağımsızlığı kabul edilecektir; bu bahislerde hiçbir kayıt ve kısıtlama getirilmeyecektir.
TBMM Açıldı
Mustafa Kemal daima Meclis-i Mebusan’ın İstanbul’da değil Ankara’da toplanmasını savunuyordu. Zira işgal atındaki İstanbul’da toplanmak riskli olmaktaydı. Lakin Heyet-i Temsiliye’nin aldığı kararla İstanbul’da toplandı ve Meclis-i Mebusan üyelerini seçmek için seçim yapıldı. Her bölgede Müdafa-i Türel Cemiyeti temsilcileri kazandı. Bu seçimleri kazanarak yeni açılacak Meclis-i Mebusan’a üye olan bireylerle Heyet-i Temsiliye görüşme yaparak bu bireylere Misak-ı Ulusal kararlarını kabul ettirdi. Meclis-i Mebusan’da yapılan çalışmalar sonucu Misak-ı Ulusal kararları kabul edildi.
Lozan Antlaşması
1. Dünya Savaşı sonucunda 24 Temmuz 1923’te İsviçre’nin Lozan kentinde imzalanan antlaşmaya, Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) temsilcileriyle Birleşik Krallık, Fransa, İtalya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Portekiz, Belçika ve Yugoslavya temsilcileri katıldı.
TBMM Hükümetini, İsmet İnönü başkanlığında Dr. İstek Parıltı Beyefendi ve Hasan Saka’dan oluşan heyet temsil etti.
20 Kasım 1922’de başlayan görüşmeler boğazlar sorunu, kapitülasyonlar, Musul-Kerkük ve Osmanlı Devleti’nin borçları üzere nedenlerden ötürü kesilmesinin akabinde 23 Nisan 1923’te yine başladı.
Görüşmeler sonunda varılan muahedeye nazaran, Suriye sonu 20 Ekim 1921’de imzalanan Ankara Antlaşmasıyla belirlendiği formda kabul edildi.
Irak hududunun ileride İngiltere ve TBMM ortasında yapılacak bir görüşme ile belirlenmesine karar verildi.
Yunanistan sonu, Mudanya Antlaşması’nda olduğu formuyla kabul edilirken Yunanistan, savaş tazminatı olarak Karaağaç’ı Türkiye’ye bıraktı.
Antlaşmayla Sovyet hududu, Gümrü, Moskova ve Kars Antlaşması ile belirlendiği üzere kaldı, Doğu Anadolu’da bir Ermeni Devleti kurulmasından vazgeçildi.
Kapitülasyonlar Lozan Antlaşması ile kesin olarak kaldırılırken, Bozcaada ve Gökçeada Türkiye’ye bırakıldı. İtalyanlara bırakılan On İki Ada, 2. Dünya Savaşı’ndan sonra İtalya’nın çekilmesiyle Yunanistan’a bırakıldı.
Tüm azınlıklar Türk vatandaşı kabul edildi
Antlaşma uyarınca Türk Devleti’nin hudutları içindeki yabancı okulların Türk kanunlarına uyması, okulların tahsilinin Türk Devleti tarafından düzenlenmesi kayıt altına alındı.
Fener Rum Patrikhanesi’nin yabancı kiliselerle bağ kurmaması kaidesiyle Türkiye’de kalması kabul edilirken, azınlıklara verilen ayrıcalıklar kaldırıldı, tüm azınlıklar Türk vatandaşı kabul edildi.
Anlaşmayla İstanbul’daki Rumlar hariç öbür yerlerdeki Rumların Yunanistan’a, Batı Trakya hariç öteki vilayetlerdeki Türklerin ise Türkiye’ye gönderilmesi suretiyle iki ülke ortasında nüfus mübadelesine karar verildi.
20 Temmuz 1936’da imzalanan Montrö Boğazlar Mukavelesi ile de Lozan’da üzerinde en çok durulan başlıklardan Boğazlar konusu tahlile kavuşturuldu.
Antlaşma, 143 husus, önsöz ve 4 kısımdan oluştu.
143 unsur, bir önsöz ve 4 kısımdan oluşan Lozan Barış Antlaşmasının ön kelamında, devletlerin istiklal ve hakimiyetine hürmet gösterilmesi prensibine yer verildi.
Lozan Barış Antlaşması, I. TBMM tarafından imzalanırken, II. TBMM tarafından onaylandı. Antlaşmayla, Türkiye Cumhuriyeti’nin bağımsızlığı ve Misakımilli, itilaf devletleri tarafından resmen tanındı ve kabul edildi, Sevr Antlaşması da geçersiz hale geldi.
Ülke sonları Irak hududu hariç belirli oldu ve Türkiye açısından I. Dünya Savaşı sona erdi.
Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk’ta, Lozan Barış Antlaşması’na ait yaptığı tanımlamada, “Türk milleti aleyhine asırlardan beri hazırlanmış ve Sevr Antlaşması’yla tamamlandığı zannedilmiş bir suikastın yıkılışını söz eden bir evraktır.” tabirlerine yer verdi.
Yönetim Krizi
Lozan Antlaşmasının imzalanmasından çabucak sonra Rauf Orbay’ın Başbakanlıktan, Ali Fuat Cebesoy’un da Meclis 2. Başkanlığından istifası önemli bir kahır yaratmıştı. Bu istifalar, Atatürk’e de bir reaksiyon, hatta gözdağıydı. Üç ay evvel tüm dünyaya bağımsız bir devlet olduğunu eden TBMM, hükümet kuramıyordu. O gün yürürlükte olan yasaya nazaran, bakanlar heyeti üyeleri Meclis tarafından farklı başka ve saklı oyla seçiliyordu.
Bu prosedür kendi içinde ve başbakanla uyumlu bir konsey oluşmasına maniydi. Atatürk harikulade bir taktikle bu aksaklığı Cumhuriyet kurulmasına bir münasebet olacak formda kullanmaya karar verdi. 26 Ekim günü onun teklifiyle başbakanlığa seçilen ve 2. Küme tarafından çok eleştirilen Fethi Okyar’dan hem kendisinin hem de tüm bakanların istifa etmesini istedi. Bir bakanı seçmek için günlerce uğraşan Meclis elbette 12 bakanı seçemeyecekti.
İşte Atatürk, 7 arkadaşına “Yarın Cumhuriyeti ilan edeceğiz” dedikten sonra bu krizi nasıl çözeceklerini açıkladı. Bir Anayasa değişikliği yaparak seçim sistemi değiştirilecek ve Cumhuriyet hükümeti kurulacaktı. Rejim değişikliğine karşı olan vekillerin bir kısmının İstanbul’da Refet Bele’nin meskeninde toplantı halinde olmaları da işleri kolaylaştıracaktı. Atatürk yemekte planı şu halde açıkladı:
“Yarın Küme toplanınca, yine bir sonuç alamamış olacaklar. O vakit Kemalettin Paşa sen kelam al, kürsüye çık ve ‘Günlerdir bir buhran içinde bocalayıp duruyoruz, bir hükümet üzerinde anlaşamıyoruz. Bütün dünya bizi gözlüyor. Bu durum ebediyen bu türlü gidemez. Bu kümenin bir partisi, bu Meclis’i bir lideri var. Her ikisinin de lideri Mustafa Kemal! Ona başvuralım, gelsin, bu sorunu çözsün’ de, yerine otur. Ben bu davet üzerine Meclis’e gelir, tahlil teklifimi sunarım.” 29 Ekim günü, her şey planladıkları üzere masraf ve Mustafa Kemal kürsüye çıkarak, krizin kaynağının seçim sistemi olduğunu ve Anayasa’da yapılacak bir değişiklikle buna tahlil bulunabileceğini anlatır. Yapılacak değişikliğe nazaran, başbakan, hazırladığı bakanlar listesi Cumhurbaşkanı’na, O da Meclis’in güvenoyuna sunacaktır. Güvenoyu almazsa Cumhurbaşkanı diğer bir başbakana hükümet kurma yetkisi verecektir. Bu sistem cumhuriyettir. Anayasa değişikliğinin lehine ve aleyhine konuşmalar yapılır ve nihayetinde kuruldan Atatürk’ün bir gece evvel İsmet Paşa ile hazırladığı değişiklikler geçer. Anayasa değişikliği yasasının başlığı da pek manidardır: “Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nun Kimi Mevaddının (maddelerinin) Tavzihan (açıklığa kavuşturarak) Tâdiline Dair Kanun”. Yani yasa, Cumhuriyet ilanından bahsetmiyor, var olan bir durumu açıklığa kavuşturduğunu ilan ediyordu. Aslında 23 Nisan 1920’den itibaren var olan durum cumhuriyettir, ismi artık konmaktadır. O sırada Meclis’te bulunan 158 milletvekilinin oy birliği ve “Yaşasın Cumhuriyet” nidaları ile Atatürk birinci Cumhurbaşkanı seçildi.
YAŞASIN CUMHURİYET
Yokluklar içinde verilen Kurtuluş Savaşından zaferle çıkılmış, akabinde Türk ulusunun varlığını masada kabul ettirme savaşı başlamıştı. Lozan’da müzakereler sürerken, devletin hükümet formu belirli değildi.
Türk Devleti’nin bağımsızlığı Lozan muahedesi ile memleketler arası arenada kabul edildi fakat hala hükümet sistemiyle ilgili tartışmalar yaşanıyordu. Mevcut sistem yürümüyordu. Kabinedekiler tek tek Meclis oylarıyla seçiliyor, uyumsuz birçok isim tıpkı kabinede yer aldığı için hükümetin işleyişi zorlaşıyordu. Mustafa Kemal Atatürk tahlilin, Cumhuriyette olduğunu görüyordu. Fethi Okyar’ın istifasıyla devlet hükümetsiz kalınca Atatürk harekete geçti.
İNÖNÜ: 28 EKİM AKŞAMI ATATÜRK SÖYLEDİ, BEN YAZDIM
28 Ekim 1923’de Cumhuriyet’in ilanından bir gece evvel Atatürk, Çankaya Köşkü’nde yakın etrafına Cumhuriyetin ilan edileceğini açıkladı.
Türkiye Cumhuriyetinin 2. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, o periyodu şöyle anlatıyor:
“28 Ekim akşamı Atatürk’ün yanında ufak bir toplantıda bulunduk. Atatürk sonraki günü cumhuriyet ilanı olacağını bildirdikten sonra herkes ayrıldı. Hiçbir konuşma olmadan oturduk, diz dize sonraki günü çıkarılacak kanunu yazdık. O söyledi ben yazdım.”
Anayasanın en değerli değişikliği birinci hususta yer aldı:
“Türkiye Devleti’nin hükümet biçimi Cumhuriyettir”
MECLİS’TE ‘YAŞASIN CUMHURİYET’ SESLERİ
Ertesi gün yani 29 Ekim 1923 tarihinde Meclis toplandı, Anayasa değişikliği tartışılmaya başlandı. Akşam saatlerinde değişiklik kabul edildi. Meclis binasında “Yaşasın Cumhuriyet” sesleri yankılanıyordu.
Ankara mebusu Mustafa Kemal de 158 mebusun oyunu alarak Türkiye Cumhuriyeti’nin birinci Cumhurbaşkanı seçildi. Akabinde atılan 101 pare top atışı Cumhuriyetin ilanını dünyaya duyurdu.
Nice 100. yıllara…
