Türkiye’de faaliyet gösteren altı kamu bankasından biri olan Ziraat Bankası A.Ş., 1863 yılında Osmanlı Devleti devrinde Midhat Paşa tarafından kurulan Memleket Sandıkları’nın devamı niteliğinde.
I. Dünya Savaşı’ndan sonra ülkenin işgale uğraması üzerine işgal altındaki topraklarda bulunan şubeler, Yunanların İzmir’de kurdukları “Ziraat Bankası Yönetim Merkezi”ne bağlandı. 1920’de TBMM’nin açılmasından sonra TBMM denetiminde bulunan yerlerdeki şubeler Ankara şubesine bağlandı.
1922’de İzmir ve İstanbul teşkilatları da Ankara’ya tabi oldu ve banka tekrar bütünlüğe kavuştu. 1924 yılında çıkarılan kanunla banka, bir devlet kurumu olmaktan çıkarılıp bir anonim şirket haline geldi.
1975’te Hamburg’da temsilcilik, Kıbrıs’ta 3 şube açıldı. 1977’de bölge müdürlükleri kuruldu ve yerinden idare anlayışına geçilmeye başladı. 1981’de Türkiye’nin birinci banka müzesi olan Ziraat Bankası Müzesi kuruldu.
1988’de birinci kere tarımı desteklemede bir bölge tek başına ele alınarak Güneydoğu Anadolu Projesi bölgesi üreticilerine, bölgenin özelliklerine uygun kredi takviyesi verilmeye başlandı. 1989’da birinci kredi kartı verildi, birinci tüketici kredisi verildi, altın satışına (Ziraat Altın) başlandı; bankanın birinci yatırım fonu kuruldu. 2001 yılında Türkiye Emlak Bankası, Ziraat Bankası ile birleştirilerek kapatıldı.
2001 Türkiye ekonomik krizinin akabinde öteki kamu bankalarıyla ortak bir idare heyeti tarafından yönetilmeye başlandı, bu uygulama 2005 yılında sona erdi.
02
İş Bankası
1924 yılının Temmuz ayında Bakanlar Heyeti’ni toplayan Mustafa Kemal, ulusal bir banka kurulması konusundaki dileğini, “Vatanı kurtaracak ve yükseltecek önlemlerin başında olarak, halkın direkt prestij ve itimadından doğup meydana gelen tam manasıyla çağdaş ve ulusal bir banka kurulması…” kelamlarıyla lisana getirmişti.
Cumhuriyet periyodunun birinci ulusal bankası olan İş Bankası, Atatürk’ün direktifleriyle İzmir Birinci İktisat Kongresi’nde alınan kararlar doğrultusunda 26 Ağustos 1924 tarihinde kuruldu.
İş Bankası birinci Genel Müdürü Celal Bayar’ın liderliğinde iki şube ve 37 işçi ile hizmete başladı. Nominal sermayesi 1 milyon TL’ydi. Bu sermayenin fiilen ödenen 250 bin TL’lik kısmı ise şahsen Atatürk tarafından karşılandı.
9 Eylül 1924 günü, İstasyon Caddesi üzerindeki birinci binasında düzenlenen bir merasimle Bankamızın açılışı yapıldı. Açılış merasimine devlet erkânı, hükümet üyeleri, mebuslar, kordiplomatik ve Ankara eşraf ve tüccarı davetliydi. Davetli sayısı 150’yi bulduğundan, bu kadar kişiyi alacak salon bulunamamış, davetliler kümeler halinde ağırlanmıştı. Merasimde limonata ve pasta dağıtılmış, bu açılış için toplam 120 lira masraf yapıldı.
Türkiye’de tüm bankacılık süreçlerini gerçekleştirmek, sınai gelişmeyi başlatmak, ulusal tasarrufları harekete geçirmek, temel ekonomik atılımları finanse etmek ve kredi gereksinimlerini karşılamak, yeni kurulan bir ülke için yaşamsal değerde etkinliklerdi.
Finans dalının yanı sıra Türkiye’de endüstrinin gelişmesine de büyük katkılar sağlayan işbankası, kurulduğu günden bu yana 300’e yakın şirkete iştirak ettti.
Portföy yapısı vakitle sadeleşmiş olan bankanın, Aralık 2022 itibariyle finans, cam, güç, teknoloji ile sıhhat ve hizmet ana kümelerinde faaliyet gösteren 29 şirkette direkt paydaşlığı bulunurken, direkt ve dolaylı olarak denetim ettiği şirket sayısı 113 olup, 136 şirkette direkt ve dolaylı iştiraki kelam konusu.
03
Anadolu Sigorta
Türkiye’de sigortacılığın esaslı kurumu 1925 yılında Mustafa Kemal Atatürk’ün teşebbüsüyle Türkiye İş Bankası’nın öncülüğünde kuruldu. Cumhuriyet’in birinci devrinde sigortacılık bölümünün en kıymetli temsilcisi olan şirket 1980’li yıllarda yeni sigorta kategorilerini Türkiye’ye sundu. 1983’te Türkiye’de paket sigorta sistemini başlatan, 17 başka garantiyi bir ortada sağlayan Mavi Sigorta poliçelerini birinci sefer satışa sundu. 1984’te Türkiye şartlarına uygulanmış en kapsamlı hayat poliçesi olan “Geleceğin Sigortası’nı” uygulamaya koydu. 1991’de hayat branşı yasa gereği kurulan Anadolu Hayat Sigorta Şirketi’ne devredildi. 2007 yılında toplam prim üretiminde 1 milyar dolar eşiğini geçen Türkiye’deki birinci sigorta şirketi oldu.
04
İTÜ
1773 yılında kurulan Mühendishane-i Bahrî-i Hümâyûn, III. Mustafa devrinde mühendislik eğitimi vermek için askeri bir okul olarak kuruldu. Emeli güverte subayı ve gemi inşa subayı yetiştirmek olan okul, Osmanlı İmparatorluğu’nun batı referanslı birinci eğitim kurumlarından biriydi.
1795 yılında ise topçu ve istihkam subayı yetiştirmek gayesiyle Mühendishane-i Berrî-i Hümâyûn kuruldu ve daha sonra okulun sivil kanadı olan Hendese-i Mülkiye oluşturuldu. Mühendishane’nin askeri kanadı günümüzde Kara Harp Okulu ve Deniz Harp Okulu olarak devam ederken, sivil kanadı da İTÜ’yü oluşturdu.
İTÜ bugün İstanbul’un iş merkezi Maslak’ta bulunan ve ana yerleşkesi olan Ayazağa Yerleşkesi de dahil 4’ü İstanbul’un Avrupa, 1’i Anadolu yakasında, 1’i de Kıbrıs’ta olan toplam 6 yerleşkeye yayılan bir üniversite. Maçka, Taşkışla ve Gümüşsuyu yerleşkelerinde Osmanlı devrinden kalan binalarda hâlâ eğitim yapılıyor. İTÜ mezunları cumhuriyetin birinci yıllarında Türkiye’nin büyümesinde ve gelişmesinde büyük rol oynamış, ülkedeki pek çok unsur ve pek çok mühendislik yapıtının altına imza atttılar.
Türkiye’de birinci kere televizyon yayınlarının yapılması, birinci üniversite radyosunun kurulması, birinci kere bir üniversitede bilgisayar kullanılması, birinci kez bir Türk üniversitesinin uzaya uydu göndermesi; birinci yerli haberleşme uydusu, birinci yerli helikopter ve birinci yerli insansız arabanın yapılması üzere mühendislik alanında Türkiye’deki birçok birinci, İTÜ tarafından gerçekleştirildi.
05
Tekel
Kökleri Cumhuriyet öncesine uzanan İNHİSAR, Türkiye’de tütün ve alkollü içecekler bölümünün önde gelen aktörü oldu. Tütün için birinci monopol 1862 yılında oluşturuldu. 1883 yılına gelindiğinde tuz, tütün ve alkollü içkilerin monopol gelirleri “Düyunu Umumiye”ye bırakıldı. Daha sonra Tütün İnhisarı İşletilmesi imtiyazı, Memaliki Osmaniye Duhanları Müşterek Menfaa Reji Şirketi’ne devredildi. Reji şirketi 1884 yılında faaliyete başladı.
1923’te “Reji” şirketinin bütün mal varlığı, hak ve vazifeleri devlete geçti. 1925’te tütün ve tütünle ilgili hizmetlerin devlet tarafından yürütülmesi kararlaştırıldı. Cumhuriyet tarihi boyunca birçok fabrika faaliyete alınırken, İNHİSAR bünyesindeki çalışanların sayısı da yıllar içinde artış kaydetti. 1980’lere gelindiğinde ise İNHİSAR ile ilgili kritik gelişmeler yaşanmaya başladı. 1984’te MONOPOL yabancı sigara ithalatına başladı. 1986’da ise MONOPOL ile iştirak kaidesiyle sigara üretim müsaadesi verildi.
1991’de sigara üretimi, ithalatı ve satışı belirli kaideler altında hür bırakıldı. 2001’de özelleştirme kapsamına olan kuruluş 2004’te 292 milyon dolara satıldı.
06
İETT
Türkiye’de pek çok birincinin mimarı olan İETT’nin İstanbul seyahati, 1869 yılında Dersaadet Tramvay Şirketi ‘nin kurulmasıyla başladı. 1871’de birinci atlı tramvaylar hizmete girdi. 1875’de Londra’dan sonra dünyanın en eski ikinci metrosu olan Tünel işletmeye alındı.
Öte yandan, 1914’te elektrikli tramvay işletmeciliğine geçildi. Bir mühlet çeşitli şirketlerce iletilen Elektrik Tramvay ve Tünel işletmesi, 1939’da ulusallaştırıldı. Kurum, 3645 sayılı yasa ile İstanbul Elektrik Tramvay ve Tünel (İETT) İşletmeleri Umum Müdürlüğü ismini aldı.
1945 yılında havagazı fabrikaları ve dağıtım sistemleri İETT’ye devredildi. Bu hizmet 1993 yılında sonlandırıldı.
1930’da otobüs, 1961’de troleybüs hizmete girdi. 1982 yılında elektrik dağıtımı TEK’e devredildi. 1980 yılında Mavi Kart uygulamasına geçildi. 1985’de özel Halk Otobüsleri’nin idare, yürütüm ve kontrolü İETT’ye devredildi.
2013 yılında İETT filosuna 1705 yeni ve konforlu otobüs katıldı. 2014 yılında 965 yeni sürücü vazifeye başlarken eğitim çalışmalarını yürütmek emeliyle İETT Akademi oluşturuldu 2015 yılında Akbil, yerini büsbütün İstanbulkart’a bıraktı.
2018 yılında tamamı yerli üretim olan 375 adet otobüs İETT filosuna katıldı. 2019 yılında metrobüs çizgisinde bayan güvenlik vazifelileri işbaşı yaptı. 2020 yılında bayan sürücüler misyona başladı.
07
Kuru Kahveci Mehmet Efendi
1871 yılında Fatih, İstanbul’da Mehmet Efendi tarafından kuruldu. Türkiye’nin en eski işletmelerinden biri. 1857’de Fatih, İstanbul’da doğan Mehmet Efendi, Süleymaniye Medresesi’nde eğitim gördükten sonra babasının dükkânında çalışmaya başladı.
1871 yılında işin başına geçen Mehmet Efendi, çiğ kahveyi kavurup dibeklerde öğüterek müşterilerine hazır olarak satmaya başladı. Kahveyi öğüterek birinci kere hazır olarak kahveseverlere sunan Mehmet Efendi, bu yenilikle “Kurukahveci Mehmet Efendi” diye anılmaya başladı.
1931 yılında vefat eden Mehmet Efendi’nin akabinde oğulları Hasan, Hulusi ve Ahmet Beyefendiler baba mesleğini sürdürdüler. Aile 1934 yılında Soyadı Kanunu ile “Kurukahveci” soyadını da aldı. Ahmet İstek Kurukahveci’nin de vefatından sonra idaresi erkek kardeşlerden Hulusi Kurukahveci ve Mehmet Kurukahveci devraldı.
08
İTO
İstanbul Ticaret Odası (İTO) insanların ticari süreçlerini düzenlediği, kayıt altına aldığı ve işletmelere ilişkin sicillerin tutulduğu bir ticari kurum olarak 1882 yılında Dersaadet Ticaret Odası olarak İstanbul’da kuruldu. 1910 yılı 13 Haziran’da yapılan bir nizamname ile Ticaret ve Sanayi Odaları ile Ziraat Odaları tekrar ayrıldı. Tıpkı yıl İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası olarak kuruldu.
1923 yılında İzmir İktisat Kongresi’ne iştirak gerçekleştirilerek, İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası ulusallaştırıldı.
1924 yılında İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, Osmanlıca ve Fransızca olmak üzere iki lisanda yayınlanmaya başladı.
1925 yılında Ticaret ve Sanayi Odaları Nizamnamesi yürürlüğe girdi. Odalara hukuksal kişilik hakkı sağlandı ve odalara üye olunması mecburî hale geldi. Bu yıl İstanbul Ticaret Odası 4. Vakıf Han’a taşındı. İstanbul Ticaret Borsası kuruldu.
İTO, 700 bin üyeye sahip ve dünyanın en esaslı ve büyük ticaret odalarından biri olarak görülür. Bu tertibin misyonu, çağa ayak uydurarak ve memleketler arası siyasi ve ekonomik durumları kendi faydasına hakikat yönlendirerek Türkiye’yi ve üyelerini geliştirmek olarak tanımlanıyor.
