OLCAY BÜYÜKTAŞ
Yıpranmış bir coğrafya, kaynakları kıt ve adeta bir yangın yerinin ortasında kurulan Türkiye Cumhuriyeti, az sayılabilecek vakitte değerli ekonomik gelişmelere imza attı. İnişler çıkışlar, krizlerle geçen 100 yıllık süreçte 1930’lu yıllarda atılan adımlarla 1950’li yıllarda endüstrileşmenin belirginleşmeye başladığı ülkede 1970’lı yıllarda milletlerarası sermaye ve iktisadi kuruluşlarla tanışıklıklar da uzunluk gösteriyor.
Prof Dr. Erinç Yeldan’ın 100 yıllık Cumhuriyet tarihinde globalleşme sürecine, periyotlar halinde ülkenin Avrupa Ekonomik Topluluğu, Avrupa Birliği, IMF, derecelendirme kuruluşları ile bağları, kazandıkları ve kaybettiklerine ait sorularımıza verdiği cevaplar ve yaptığı değerlendirmeler özetle şöyle:
Avrupa kapitalizme ivmelendi, Osmanlı gerisinde kaldı
Genç Cumhuriyet nasıl bir ortama gelmişti kısa özetlersek, Anadolu coğrafyası yıpranmış, tahrip edilmiş, iliğine kemiğine kadar sömürülmüş bir coğrafya. İngiltere sanayi ihtilalini yaşamış, daha sonra sömürgeler savaşı başlamış. Balkan harpleri, Birinci Dünya Savaşı etrafımız yangın yeri. Biraz geriye gidersek, Osmanlı Evet Viyanalara gidiyor. Evet Akdeniz Osmanlı gölü haline geliyor fakat bütün bunlar olurken bilhassa 1500’lü yıllarda tam harika Süleyman dediğimiz devirde. Avrupa yeni teknolojik buluşlar, paranın ve ticaretin gelişmesi yoluyla kapitalizm ivmelenirken, Osmanlı bunun gerisinde kalıyor. 1850’lile gelindiğinde Osmanlı coğrafyası bir bütün olarak kapitalizmin etrafında bir iktisat. Hasebiyle ulus ötesi monopollerin kontrolü altında. Küçük küçük kent devletleri küçük küçük. Kent ekonomileri kelam konusu. İstanbul memleketler arası dünya ile tek irtibatı olan bir bölge.
Ve genç Cumhuriyet, bu türlü bir yapıyı devraldığı vakit temel tüketim mallarını dahi üretemeyen, onların hammaddesini daima olarak dışarıya veren ve dışarıdan da elde ettiği geliri çarçur eden tıkanık, güdük bir tarım sanayi.
Serbest ticaret ismi altında İngiltere’nin Hollanda’nın, Fransa’nın, İtalya’nın, Almanya’nın ticaret monopolleri ve normları Osmanlı coğrafyasında kendi rasyonelitelerini bastırmış durumda.
Bu koşullar altında devlet eliyle üretim ve bir burjuva sınıfı yaratmak için sovyet tipi sosyalist ve planlamacı bir yola değil karma bir iktisada gireceğiz. Bunun özü itibariyle devlet üretecek ancak üretirken de bir ulusal burjuvazi sınıfının doğmasına yol açmasına imkan sağlayacak yer hazırlayacak. Bu sisteme bilhassa 1950 ve 60’lar sonrasında da kendisinin çok daha net bir halde tabir edecektir. Ne var ki iki değerli şok bütün tasarımı yerinden oynatıyor.
Bağımsız bir iktisadi projesi olmaktan çok bir yurttaşlık götürme projesi uygunlanıyor
Cumhuriyet kurucu takımları birinci yıllarda her şeyden evvel kendi bağımsız siyasetlerini ulus ötesi monopollerin, ulus ötesi şirketlerin, ulus ötesi Jeopolitiğin baskısını hissetmeden istek ettiği ve planladığı bir formda endüstriyi Anadolu’ya yayma rasyonalitesini gösterip bu iradeyi gösterebiliyor. Bu yapılan Anadolu’ya aslında bir yurttaşlık götürme projesi yalnızca bir iktisadi proje değil, bu çok açık. Bu tasarımı rahatlıkla uygulayabiliyorlar bağımsız olarak.
Küresel emperyalizmin Türkiye’ye empoze edeceği fiyatlama şartlarını, dünya fiyatlarının baskısını yırtıp kendi toplumsal yarar unsuruna dayalı bir fiyatlama geliştirebiliyorlar.
Fakat yalnızca dışarıdaki şoklar değil de bu anlayış, bu tasarım, bu uygarlık projesi, Türkiye’nin rönesansla tanışması diyebileceğimiz bu efor muhafazakar büyük toprak ağlarının, feodal yapının büyük direnciyle karşı karşıya geliyor. Hatta o kadar ki köy enstitülerinin kaldırılmasından doğu vilayetlerine de sanayi yatırımlarının gelişmesinde oranın aydınlanmasında bir yurttaşlık şuurunun oluşmasındaki en büyük mahzur toprak ağaları oluyor.
Dünyada da ikinci Dünya Savaşı sonrasında tarım malları lehine dönen bir konjonktür var.
Ülke endüstrileşiyor lakin tarım, tarım fiyatları sanayi fiyatının önünde gidiyor. Ziraî hasıla çok daha pahalı, çok daha büyük ve rant getiren bir olgu. Anadolu’nun toprak ağaları da bundan sonuna dek yararlanıyorlar.
“Köşeyi dönme” tohumları 1950’lerde atılıyor
Dünya savaşından sonra şekillenen dünyada Türkiye açıkça direkt doğruya, NATO’nun ve Amerikan tipi kapitalizm yanında yer alıyor. Küçük Amerika olacağız, karma iktisada dayalı Türkiye’nin özgün modeli, var olan periyot şartları altında bu devletçi devletin liderlerinde karma iktisat çok işine gelmiyor. Sermaye teknoloji, kârlılık, finans, kredi, batı dünyasında. Ve giderek 1980’nin o neoliberal dönüşümünün birinci meyveleri, işte ‘zenginleşelim’, ‘Köşeyi dönelim’ mantığının tohumları 1950’lilerde atılıyor.
Uluslararası jeopolitik içerisinde net bir halde Amerikan emperyalizminin bir yanında bir ordu olarak kurgulanıyor. Iktisadi alakalarda de işte IMF kurulacak. ABD görüyor ki, memleketler arası arenada bir memleketler arası bir finansa, bir para ünitesine muhtaçlık var ve bunu da rastgele bir ülkenin tahakkümüne bırakmayalım. Bir memleketler arası örgüt kuralım daha IMF ismi, yani memleketler arası parafonu daha şekillenmemiş. Sonrasında IMF’yi kuruyorlar. Türkiye’de bu fikre çok angaje oluyor işte. 1944’te 947’de konferanslar oluyor. Türkiye IMF’nin birinci üyelerinden bir tanesi, beklenti o ki biz de Amerikan dolarının hükümran olduğu bir dünyanın yanında uygarlık cephesindeyiz ve IMF aracılığıyla bize ucuz kredi sağlanacak, ucuz krediye sağlanıyor.
Türkiye’ye ‘teknolojiye, üretime gereksiniminiz yok, siz ordunuzu pazarlayın küçük işletmeler, tarım üretimi yapın, gerekli malları bizden alın’ empozesi Anadolu’nun toprak ağlarının ideolojisi çok denk düşüyor.
Sanayi yatırımına büyük endüstrilere hani gereksiniminiz yok, paranız da var bunu siz satın alırsınız. Satın almadığınız vakit IMF, çabucak yanınızda size kredi açacak, takviye sağlayacak.
Türkiye talep deposuna dönüşüyor
Ardından evvel bir kömür birliği diye başlayan sonra Avrupa Birliği olacak Avrupa Ekonomik Topluluğu kuruluyor.
Biz de Yunanistan’ın peşinde onlar NATO’ya biz NATO’ya, onlar Avrupa Birliği’ne girmeye çalışıyoruz. Neyin peşinde olduğumuz tam net de değil.
İstek Avrupalı olmak, Amerikalı olmak ucuz krediye sahip olmak. Avrupa’da da doğal coğrafya yine şekillenmiş endüstriler tekrar ortaya konmuş Avrupa endüstrisi, Almanya, Fransa üzerinden yürüyecek, Türkiye de ucuz işgücü ve bir tüketim deposu yani talep deposu fazla olacak. Böylelikle Avrupa’daki ağır üretkenlikle üretilen mallar bizde satılıyor.
Gel gelelim 960 ihtilali Türkiye’de yepisyeni bir uyanışa neden oluyor. Ulusal sanayi tekrardan gündeme geliyor. OECD içerisinde de Avrupa’nın entelejansiyası içerisinde de özgür ticaret neoliberal ismi konmamış ancak hani kontrolsüz piyasalar üzerinden değil, yönlendirici bir kalkınma planı çerçevesinden kurgulanacak bir strateji fikri hakim olmaya başlıyor.
Türkiye’nin rönesansı başlıyor
1960’larda Devlet Planlama Teşkilatı kuruluyor. Birinci 5 Yıllık plan ile Türkiye’de popülizm yahut daha yaygın siyasi lisanla peronizm diye isimlendirilecek ithal ikameci endüstrileşme, ulusal da endüstrilerin ithalatı kısıtlanarak yurt içi üretimi, yurt içi tüketim ile tasarlayıp, bunun içinde bir plan yapacak bir sistem geliştiriliyor.
Bu tahminen 1920’lerin ikinci yarısından ikinci dünya savaşına kadar ki olan mühlet deki üzere lakin artık artık daha bilimsel, matematiksel, çağdaş iktisat teorisi ve matematikteki ilerlemelerin aracılığıyla birlikte somut bir hale geliyor. Birinci 5 yıllık planlama eforu herhalde Türkiye’nin rönesansıdır.
Son derece kapsayıcı, bütün halkı endüstrici, ticaret erbabı ve devleti kucaklayıcı bir rejim bir kapitalizm uygulaması olarak algılıyoruz. O denli ki ticaret burjuvası bundan da son derece çıkarlı.
Milli gelirin yüzde 15’ine kadar ulaşan kotları, ticaret rantları yurt dışından 100 dolara alıyorsunuz. Yurt içi de binlerce liraya satabiliyorsunuz. Ulusal endüstrici destekleniyor işte Ford, Fiyat Renault yerine yerli Anadol üretiliyor.
KİT’ler o vakit ne kambur ne kara delik…
Yerli sanayi Türk Petrol,Petrol Ofisi, Seka tekrardan canlanıyor.
Sanayi hiç ulusal endüstrici korunmuş, pazara hiçbir ithalat baskısı olmadan istediği eseri istediği kalitede istediği fiyattan satma maharetine sahip devlet iktisadi kurumları KİT’ler kurgulanıyor KİT’ler evet, vasıfsız. Evet tahminen çok ağır. İstek edilen kalitede değil fakat daima ve ucuz. Kağıda falan hususu selilloz demir çelik, kömür petrol eserleri özel kesimin özel endüstrinin hizmetine sunulmuş vaziyette devlet üretiyor. Elbette büyük ziyanlar oluyor. Elbette çok istihdam oluyor. Çok bir işgücü deposu ancak büyük bir fonksiyon görüyor. Kesin tüketim mallarında uzmanlaşan özel kesimin sanayicisine daima ucuz aramalı girdi sağlıyor. KİT’ler o vakit ne bir kambur, ne bir kara delik… Son derece değerli bir fonksiyonu var. Ne var ki tarım kesimi ayrıyeten bedellendiriliyor. Gecekondulaşmanın önü açılıyor.
Peronizm Türkiye’de, Avrupa’nın 950’lilerde 60’larda bir merkez kapitalist ülkesi olarak yaşadığı refahı, kendi mütevazı şartlarında, kendi yağıyla kavrularak yaşıyor.
Ne var ki bu İthal ikameciliğini sonsuza kadar sürdüremezsiniz. Bir yerde yeni teknolojiler giderek artık daha fazla. Daha yüksek katma bedelli yatırımlar daha değerliye mal oluyor. Ağır endüstrilerin geliştirilmesi gerekiyor ve bunlara da döviz yok. Dövizi kazanmamız lazım. Hani Sümerbank, kağıt fabrikası, besin şeker fabrikaları üzerinden birinci tüketim mallarını üretebiliyorsunuz fakat artık makine teçhizatı üretme kademesi, döviz girdisi ve ithalat girdisi daha ağır ve bunların ülkede üretmek de mümkün değil ve hasebiyle 977 -978 -979 krizine ve sürükleniyoruz. Petrol krizi bunun. Daha da tetikliyor. Bütün dünyada aslında artık kendiniz bu. İktisadın çöktüğü bir periyoda geliyoruz.
Bir yıllık ihracat kadar personel dövizi geliyor
1971- 73 devalüasyonları Türkiye’de bir ihracat patlamasına neden yol açıyor. 1976’ya geldiğimiz vakit Türkiye’nin muazzam ihracat artışı var. Emekçilerden yılda 2,5 milyar dolar döviz geliyor. Türkiye’nin toplam ihracatı 1981 – 82’lere kadar 2-2,5 milyar dolar. Yurt dışına gitmiş Hollanda, Almanya Avusturya’da çalışan emekçiler birebir ölçü dövizi ülkeye getiriyor 1970’lı yıllarda.
Böyle hiç ummadığı bir yurt dışı döviz girişi bu. Emekçi dövizleri üzere büyüklük olarak da Türkiye’nin ihracat geliri kalemini aşan bir büyüklüğe ulaşıyor. Tabi hiç umulmayan, hiç beklenmedik bir gelir bu. 1975 -76 -77 hatırlayacaksınız, Necmettin Erbakan’ın ağır sanayi yatırımları Süleyman Demirel’in büyük barajlar hükümdarı yatırımlarına Türkiye apansızın finansman imkanı sağlıyor ve tabir yerindeyse bir mirasyedi üzere har vurup harman savuruyor. Bu olan olumlu manada büyük bir döviz şokudur. Olumsuz manada da bir mirasyedi üzere çarçur ettiğimiz. Plansız, programsız bir biçimde yurt içindeki orta temasları, endüstriyel irtibatları hiç tasarlamadan memleketler arası sermayenin insafına terk edilmiş anıtlar haline dönüşüveriyor bunlar.
Türkiye, ihracata yönelen fakat ihracata yönelik sanayileşemeyen bir ülke
1980’lere gelindiğinde memleketler arası alanda birçok gelişmekte olan iktisatla birlikte deneyim edildiği üzere Türkiye de taşeronlaşmış kapitalizmi deneyim edecek ve krizler yaşayacaktı.
Türkiye bu yıllarda ihracata yöneldi lakin ihracata yönelik olarak sanayileşemeyen bir iktisat oldu. Bu çok paradoksal bir durum. Orta mallarını alıyoruz. Türkiye içinde düşük katma pahalı ucuz işçiliğe dayalı bir formda üretiyoruz, ihraç ediyoruz. Türkiye’nin özgün endüstrisi değil, dışa bağımlı bir sanayi. KİT sistemi de büsbütün devreden çıkartıldı. Seka kağıt fabrikası bile… Selülozu kendi üretmek yerine alıyor, demir cevherinin hammaddesini dışardan alalım.. Petrol zati dışarıdan geliyor ve bütün kritik orta mallarında Türkiye’nin dışa bağımlılığı adım adım geliştirildi.
Kambiyo rejimi serbestleşti
1989’da bu sistem tıkandı. Turgut Özal paniğe kapıldı. O periyotta de Sovyet sistemi çökmüş. Biz Türkiye cumhuriyetlerine ağabeyi olacak bölgede global güç olacağız diye finansal akımları özgürleştiren 1989’un Ağustos’unda 32 sayılı karar ile yurt dışında kolay sıcak parayı edindirecek bir formda kambiyo rejimini özgürleştirdi.
Hiçbir halde bankacılık kısmının ve Türkiye’nin finans kesitinin şimdi bir mevzuatı bir BDDK örneği yok. Rekabet Heyeti yeni kurulmuş. O denli bir özgürleşme ki, Fransa ile karşılaştırıldığında bizdeki kambiyo rejimi oradan bile özgür. Yabancı istediği kadar döviz getiriyor, isterse Türk lirası götürüyor…
Bu durum liberallik projesi üzere sunuldu lakin Türkiye’ye ağır bir halde sıcak para geliyor. Bir haftalık iki günlük yüksek faizlerden nemalanıyor, yurt dışına çıkıyor. Tekrar geliyor, yine çıkıyor. Bir bağımsız para siyaseti, enflasyonla uğraş etme siyaseti izleme olanğı kalmadı. 1993 sonunda bu sistem çöktü. 1994 krizine girdik. Bu sistem dediğim üzere yalnızca Türkiye’yi has değil. Bütün dünyada spekülatif finans sanayi üretim hesaplarını alt üst eden ve dünyanın kıt tasarruflarının çarçur eden bir kumarhane kapitalizmi kelam konusu oldu.
IMF’nin rolü de o sabit kur rejimlerini korumak olarak çıktı. Enflasyon hedeflemesi, önünü görebilecek kredibilite, şeffaflık… Bütün bunlar yepisyeni tabirler olarak dünya iktisat yazınına eklendi.
Asya’da da 1997’de artık dünyanın çivisi çıktı. Tabir yerindeyse asya krizi birebir Türkiye’nin 94 krizi yahut Meksika 1994-98, Brezilya, Rusya ve nihayet 2001 Arjantin ve Türkiye peş peşe peş peşe krizler ortaya çıkmaya başladı.
1997 krizinden sonra Asya krizinden sonra bütün dünya’da IMF’nin prestiji çok sarsılmıştı.
Hatta Joseph Stiglitz, IMF’ye son derece sert eleştiren iki sayfalık bir mektup yazdı. IMF uzmanlarını çalıştığı iktisatların gece kulüplerini ve lokantalarını o ekonomilerden daha düzgün bilen, kurabiye kalıbı raporlar yazan bireyler olarak kıymetlendirdi.
IMF özel bir programla Ankara’ya yerleşti
IMF’nin prestiji çok sarsılmıştı. Bir muvaffakiyet hikayesine düzgün bir öğrenciye muhtaçlığı vardı. Türkiye’nin bütün 1990’lar boyunca işte o zayıf koalisyon hükümetleri yüksek enflasyon. Asya krizden olumsuz etkilenmiş, 94 krizini yaşamış Türkiye, IMF için çok âlâ bir rol modeliydi 1998’de.
Yani bu tarihin altını ne kadar çizsen az olur diye düşünüyorum. IMF ile Türkiye çok özel bir muahede yaptı. Sterf monitörün program, Türkçe’ye yakın izleme mutabakatı diye çevrildi. Rastgele bir programı yok, stand by yok. Programın ötesinde bir birliktelik bu. Ankara’da bir ofis açıldı. IMF buradan artık yakından izleyecek. İsmi üzerinde Türkiye’yi işte çerçeve mutabakatına dayalı yıllık raporlar açıklayacak. Bütçeyle görüşmeleri yakından izleyecek. Daha o vakit orta vadeli programlarımız yok lakin hâlâ DPT 5 yıllık planlar açıklıyor, onları denetleyecek, raporlayacak ve raporun sonunda da bir görüş bildirecek. Ve bu görüş o kadar değerli ki milletlerarası finans etrafı tarafından Türkiye’nin derecelendirme notu belirli olacak.
Bu ne demek? Bu bütçe açığı nedir? Cari süreçler açığımız nasıl karşılanıyor? Gereğince Merkez Bankası rezervi var mı? Memur maaşları nasıl seyrediyor? Bütçe içindeki toplumsal maliyetleri programlarını boyutu nedir, ne değildir? Artık külliyen milletlerarası finans sermayesinin çıkarlarına ve mantığına tabi.
Faiz dışında rastgele bir açık vermeyeceksin. Ne demek bu bütçe? Toplumsal yatırımlar, eğitim, sıhhat üzere alanlarda paras harcanmayacak. Para şu ana kadar alınmış borçların faizlerine ödenecek. Bunun dışında faiz dışı fazla ve hatta bu harika boyutlarda 2001 krizi sonrasında hatırlayacaksınız. Ulusal gelirimizin yüzde 6,5 faiz dışı fazla verecek. Sağlam bütçe olacak. Artık bir devletin bütçesi, bir şirket bütçesi üzere değildir. Yani devletin bütçesi, toplumsal politikayı ve eğitimi, sıhhati işte toplumsal dayanışmayı, ulaştırma alanı, toplumsal hizmet üretmek için bir harekettir. Fakat bunlar işte yeni globalleşme dalgası altında olan hadiseler.
Sosyal alanlar bir bir kamu malı olmaktan çıktı. Bir ticari bir mal haline geldi. Parası olan eğitilecek parası olan sıhhat hizmetinden yararlanacak parası olmayanda global sistemin dışına dışlanmış, toplumsal dışlanmışlığa itilecek.
IMF programı harfiyen uygulandı, 2001 krizi çıktı
1998’de IMF ile attığımız adım bu bakımdan çok kıymetlidir. 2000 yılında IMF Türkiye’ye apayrı bir program terk etti. Hani daima diyoruz ya işte IMF gelir. Develasyon işte IMF’den reçetesi muhakkaktır diye bu reçetenin. Üstünde orijinal bir şey tasarladı. Döviz kurları sabitlendi, daha sonra artış suratı sabitlendi. Döviz kuruna dayalı dezenflasyon programı. Mantık şu ki, 2.000 Ocak ayından başlayarak. 2000, 2001 2002 Haziran’a kadar 2 buçuk sene boyunca gün gün döviz kurum ne olacağı belirli.
Şimdi tasarım kusuru şu ki döviz kurunu sabitlediniz. Sermaye hareketleri özgür o kadar özgür ki 1989 şartlarında Bankalar sabit kurdan dövize alıyorlar. Hazineye şirketlere yüksek faizden veriyorlar. Muazzam bir döviz bolluğu muazzam bir itimat, muazzam bir iş.
Başarı işte enflasyon düştü ancak muazzam bir dış ticaret açığı. Ucuz dövizden ithalat geliyor. Türkiye içinde işte muazzam bir lale devranı hayat. Bu tasarım kusuru yüzünden, biz bu programı harfiyen uyguladığımız için çıktı kriz.
Yüzde 5 enflasyon gayesi birinci 2001’de söylem edildi
Kasım krizi akabinde Şubat krizi oldu. 2001 IMF heyeti geldi. Kemal Derviş geldi. Güçlü iktisada küçük programı yayınlandı, işte amaçlar dediler. IMF’nin diyorum ya yıllık raporları yayınlanıyor. 2000 1 Haziran ayında yayınladığı yıllık raporunda Türkiye iktisadının 2001’den 2005 kadar bir projeksiyonunu sundu yıl. Enflasyon yüzde 60 , yüzde 70’e kadar çıkmış, yüzde 20, yüzde 8 ve yüzde 5’e düşecek. Yüzde 5 enflasyonun birinci kere söylem edildi. Hani bugün, ya bu yüzde 5 amaç nereden geliyor diyorsanız kaynağı orta vadeli programdır.
Yüzde 5 büyüyen Cumhuriyet aslında tarihi boyunca yüzde 4,4 nokta sekizdir. Büyüme süratimiz düşük enflasyonlu ancak yüksek gerçek faizli bir iktisat olacaktır. O bakımdan biz güçlü iktisada geçiş programını Ankara’daki hocalarımla meslektaşlarımla birlikte İstanbul’dan birçok arkadaşımla bir arada bu bir finans sermayesinin krizden çıkış programıdır dedi.
İşte ondan sonra Türkiye sahiden yüksek gerçek faiz sunarak bu lale devranını bir sefer daha yaşadı. 2005, 2006, 2007 işte meşhur cari süreçler açığının büyüdüğü Türkiye. Süratli bir büyüme, çok süratli bir Yüksek cari süreçler açığı görece olarak düşük enflasyonlu bir devir yaşadık. Gray moderation dediler. Bu periyoda tipik olarak neydi? Karikatürize ediyorum. Çin, Hindistan, Vietnam, Kore malları üretiyor. Amerika parayı üretiyor, finansı üretiyor. Amerika muazzam bir dış ticaret açığı veriyor. Para basarak ucuz dolarlarla finanse ediliyor. Herkes Amerikan doları karşısında ceketini ilikliyor. Herkes rezerv biriktirmeye çalışıyor. Herkes dolar sağlamaya çalışıyor. Çin ucuz iş gücü sayesinde bütün dünyayı ucuz mallara boğuyor, münasebetiyle bütün dünyada enflasyon düştü. Bütün dünyada dolar bollaştı. Hasebiyle bütün dünyada faizler düştü. Türkiye’de nispi olarak biraz fazla faiz vererek bu parayı kendisine çekti. Yükselen piyasa iktisadı oldu. Yani, söz anlamınadki üzere yüksek faiz vererek yüksek dış ticaret açığı vererek.
Yeni IMF programına gerek yok zira IMF esasen burada
2009’da da dünyanın çivisi bir defa daha çıktı.Türev enstrümanlar, türevin türevi enstrümanlar, dünya iktisadı bir finansal çorbaya, bir aşureye dönmüş durumda. Vasıflı vasıfsız kağıtlar yeterlice harmanlanmış bir yerden kral çıplak sözcüğü fısıldanınca global finans sistemi çökmüş oluyor.
Sözü günümüze getirirsek, Türkiye IMF Avrupa Birliği bağları açısından 2009 sonrası dünya büyük sakinlik süreci içinde her şey dingin. Faizler düşük, kârlar düşük, fiyatlar düşük, yatırımlar düşük, büyüme düşük, üretkenlik artışları düşük bir türlü hareketlenemiyor.
Türkiye’de de büyümek lazım. IMF konusunda net bir resmî tutum var: Biz IMF’ ye kalan borçlarımız ödedik. Türkiye’yi boğucu, Türkiye’de halkın aleyhine çalışan IMF’ye Türkiye’de yer yoktur, bu Imaj altında gidiyoruz fakat IMF dediğim üzere Ankara’da esasen çalışmalara devam ediyor. Yani IMF Türkiye’nin içinde. Bunun dışında bir stand by yapmamıza aslında gereksinim aslında gerek yok.
Planlı kalkınma modeline muhtaçlık var
Önemli olan Türkiye’nin kendi ulusal sanayi tarafı, hani ulusal derken dışa kapalı manasında söylemiyorum girdi çıktı ilişkileri Türkiye içinde kurgulanmış. Bir bütünlük arz eden ve coğrafik olarak da artık İstanbul’un Eskişehir’in, Ankara’nın doğusuna, endüstrilerin taşındığı, toplumsal hizmetin oraya taşındığı yeni mükemmeliyet merkezlerinin kurulmasının gerektiği bir planlı kalkınma modeline gereksinimimiz var. Yine bir 1960’lar Türkiye’sini yaratmak elbette anlamsız fakat artık artık orijinal teknolojilerle işte organik tarım, yeşil dönüşüm, yeşil endüstriler. Konferans turizmi agrowne sanayiler ve burada da devletin kesinlikle öncü rol oynayacağ hani artık devlet süt üretmez, kumaş üretmez yani bu türlü saplantılardan kurtulup devlet ne üretmesi gerekiyorsa onu üreteceği bir planlı kalkınma modeline muhtaçlığımız var. Bu hususta irade ne yazık ki yok. Birsel, kuruç hoca ve arkadaşları Ankara’da 21. Planlama diye çok değerli çalışmalar yapıyorlar. Bu fikri yaygınlaştırmaya çalışıyorlar. Onlara da buradan bir emekleri için teşekkür ederek sözümü biteyim.
Cumhuriyet kurulurken istek edilen iktisadın aksi bir yerdeyiz
Cumhuriyeti kuran takımların hayal ettiğinin o denli zannediyorum ki bunun tam aksi bir spektrumdayız. Devletlerde şirketler üzere yönetilir. Nerede kâr elde ediyorsak onu üreteceğiz. Üretilmesini olmak sağlayacağız. Kolaylaştıracağız. Ziyan edilen dallarda de çıkacağız ve. Ucuza ithal edebiliyorsak ucuza ithal edeceğiz. Değerliye satabiliyorsak da ihraç edeceğiz. Artık bunlar çok akla yatkın gelen kavramlar üzere duruyor. Lakin unutmayalım ki. Statik bir olga değil, ismi üzerinde kalkınma memleketler arası iş kısmı içerisinde yeni bir sıçrama yapmak, yeni bir noktaya gelmek ve özü itibariyle aslında kalkınma sözcüğünden bugün üretemediğiniz şeyleri üretebilir, tüketebilir hale gelmek, yani kalkınma sözcüğünün gerisinde iktisat tarif olarak da düşünüyorum. Ben bugün üretmediğim şeyleri üretmekten vazgeçiyorum, ithal etmeye devam edeceğim dediğinizde kalkınmanın da esasen hududunu koymuş oluyorsunuz. Yani tarif gereği bu bir bağımlılık okulu.
Uluslararası ticarette bir endüstrileşme stratejisi ile bir arada eş vakitli olarak yürütmek, dünyaya kapanmak, her şeyi kendi içinde üretebilmek değil lakin stratejik olarak belirli maksatlar doğrultusunda muhakkak endüstrilerin gelişimini devlet yoluyla öncülük etmek, onları teşvik etmek. Daha sonra teşvikçi çekip yeni endüstrileri gündeme getirmek işte çok öykündüğümüz Kore modeli yanlışlarıyla sevaplarıyla bir yerde karikatürize bir formda bu dinamik dizaynın sonucunda ortaya çıkmış bir model.
Şu da var, milletlerarası iktisatta daima söylenir. Fikirler, kurumlar, kültür, toplumsal davranışlar kolay ithal edilen kavramlar değil. Kendi özgün şartlarımıza nazaran 1930’ların, 1960’ların tasarımı tekrar birebir biçimde değil lakin o anlayışın 2020’ilerin 2030’ların Türkiye’sinde hakim kılınması gerekiyor. Yurt dışına kapanmayı kendi içimizde kapanmayı kastetmiyoruz fakat stratejiyi, ticareti, stratejik olarak endüstrileşme uğruna Türkiye kaynaklarına dayanan bir sanayi olarak yine kurgulanmaktan bahsediyoruz.
Bu da piyasanın anlık dakikalık finansal getiri götürü hesaplarına, Borsasına yahut anlık şekiller hesaplarına dayalı bir kavramsallaşma olması mümkün değil. Zira uzun periyotlu bir dizayndan bahsediyorsunuz. O denli zannediyorum ki işte genç cumhuriyette bu anlayış vardı. Yani bağımsızlık derken bunun piyasa şartlarında çalışalım, işte ucuzu ithal ederim, değerliyi satalım. Bu kadar kolay değil.
Çünkü kalkınma ideolojisini sezmişlerdi. Onun enstrümanlarını kurumlarını oluşturmaya çalıştılar, işte hem iç hem dış konjonktür bu kadar müsaade etti, biz de de bu kadar gittik.
