OLCAY BÜYÜKTAŞ
Tarımsal üretimin ağır olduğu periyotlarda tam istihdam diyebileceğimiz toplumdan erken sanayisizleşmeye varan ülkede, beşeri sermayenin yapısı, gelişimi, işgücü piyasasısının ne vakit ortaya çıktığı, göçün istihdama tesirini tarihî süreç içinde aktaran Prof. Dr. Seyfettin Gürsel’in istihdam piyasasının nasıl bir gelişim gösterdiği, tarımda makineleşmenin artılara ve eksilerine, toplumu nasıl bir üretim sürecinden geçtiğine ait değerlendirmeleri şöyle:
Genç cumhuriyet perişan bir iktisat devraldı
Yeni kurulmuş cumhuriyet vilayetle bir sıfat yakıştırmak gerekirse hayli geri bir iktisat devraldı. Hatta perişan bir iktisat devraldığını bile söyleyebiliriz. Neden bu türlü diyorum? Bir kez birincisi nüfus… Çalışabilir nüfusun yüzde 80’i, hatta biraz daha fazlası tarımda. Tarımda ancak tarımda da küçük, kendini fakat geçindiren aile çiftlikleri var ya da kısmen lakin ticari pazara yönelik üretim de yapan küçük orta büyüklükte çiftlikler var bunlar da sayılı. Tarım mekanize olmamış, traktör sayısı yani tek tek saysanız sayabilirsiniz o kadar az. Öbür tarım aletleri de o denli. Yani teknoloji, tarım teknolojisi son derece ilkel teknoloji. Kentler, kent üzere değil. Kimi kentlerde kısmen bir nüfus var ancak bu kentler hani İstanbul’u dışarıda tutarsak aslında bir kasaba büyüklüğünde. Yani tarım dışında imalat sanayi diyebileceğimiz bir imalat yok.
Sanayi tesisi diyebileceğimiz tesis sayısı son derece az ve çok küçük. Kısmen 19. Yüzyılın sonunda dokumacılıkta bir gelişme oldu. Kumaş dokuma vesair endüstrinde lakin sonuçta görünüm bu…
Cumhuriyetin kurulduğu yıllarda nasıl bir beşeri sermaye vardı?
Beşeri sermaye konusuna gelince, birinci nüfus sayımı 1927. Hasebiyle 1922 ve 23’te de ne kadar nüfus vardı tam bilmiyoruz lakin kabaca 27’de 14 milyon olduğunu kabul edersek cumhuriyet kurulduğunda da 13 milyon filandı. Ve bu 1914’teki Osmanlı devrinde bugünkü Türkiye Cumhuriyeti’nin hudutlarına tekabül eden alandaki nüfusun hayli altında bir nüfus…
Büyük bir nüfus kaybı kelam konusu. Bir sefer Birinci Dünya savaşında değerli bir kayıp yaşandı. Akabinde kurtuluş savaşında insani kayıp var. Beşeri sermaye açısından daha kıymetli bir sonuç olarak şunu söyleyebiliriz. Aşağı üst 1 milyon 200 bin Ermeni nüfus yaşıyordu 1914’te. Bir buçuk milyon Rum nüfus vardı. Ermeni nüfus birkaç yüz bin ya kaldı ya kalmadı. 1922’ye geldiğimizde nüfus mübadelesi yapıldı Yunanistan’la. İstanbul’daki 1,5 milyon ve Bozcaada ve Gökçeada’daki küçük Rum köyleri hariç bütün Rum nüfus Yunanistan’a gitti. Yaklaşık bir küsur milyon bir buçuk milyona yakın lakin bize Yunanistan’dan yalnızca 500 bin kişi geldi. Bu ölçü olarak da büyük bir kayıp. Fakat şunu da vurgulamakta fayda var, yine Osmanlı istatistiklerinin gösterdiği üzere bu Ermeni ve Rum nüfusta okur müelliflik ve profesyonel meslekler, eğitim seviyesi Türk müslüman nüfusa nazaran daha yüksekti. Yani bir de oradan networkler gitti. Yani bunlar zanaatkârdı, tüccardı, vesaireydi. Hasebiyle uzun lafın kısası, Cumhuriyet ilan edildiğinde son derece geri, yüzde 80’den fazlası tarımda olduğu tarımda mekanizasyonun, makineleşmenin olmadığı ilkel formüllerle tarım yapıldığı, kentlerde endüstrinin olmadığı, bundan ibaret bir iktisat devraldı Cumhuriyet.
Çok farklı ekonomik sistemler deneyimlendi
100 yıllık bir şeyden bahsediyoruz. Bu 100 yıl içinde biz çok farklı ekonomik sistemler deneyimledik. Bunların bir kısmı hele birinci yıllarda kısaca söyleyeceğim bugünkü genç ve orta jenerasyonun hatta benim jenerasyonumda hiç yaşanmayan sistemler hatta genç jenerasyonların hayal bile edemeyeceği ekonomik sistemler, kurallar, dünyalar vardı.
Bir defa 1929’a kadar ekonomik sistem bizim Osmanlı’da ne geçerliyse oydu. Dışı açık gümrük, vergileri son derece düşük, ihracat- ithalat serbestisi var. Sermaye akımları serbestisi var. Döviz serbestisi var. Türk lirası hür piyasada bedeli belirleniyor. Döviz – kur artık bugünkü çok benzeri bir sistem ancak kurucu takım bundan hiç mutlu değildi. Bu Lozan antlaşmasının bu bir kesimiydi. Zira orada çok ısrar edildi. Karşı taraf sistem bozulsun istemedi. Bizim taraf da fakat 5 yıllığına bunu kabul etti. Hatta o periyotta o kadar farklı bir tertip vardı ki bugün tahminen hayal edilmesi bile sıkıntı. Merkez bankası yoktu zira. Biz aşağı üst 7 yıl merkez bankası olmadan yaşadık. Nasıl oldu? Bir para var mı var. Osmanlı’dan kalma banknotlar tabi ki sabit oldu. Kaç para ise onlara, bin Türk lirası diyelim cumhuriyet sembolleri konuldu. Biz 1920’lerde para arzını resen yönetim eden bir sistemde yaşadık.
Bunu bugün hayal bile etmesi mümkün değil.
Peki bu sistemden kurucu grup niçin mutlu değil, zira bu bu kadar gümrük vergilerinin çok düşük olduğu dışı açık iktisatta Türkiye’nin sanayileşemeyeceğini düşünüyorlardı. Zira almış başını gitmiş Avrupa’da sanayi bir seviyeye gelmiş, rekabet etmeniz mümkün değil. Onun için iç pazarı müdafaamız lazım.
Dolayısıyla 5 yıl dolar dolmaz, 1929’da hükümet çok önemli gümrük vergilerini arttırdı. Yeni bir sisteme geçti. İç piyasayı müdafaa altına aldı. Ve Merkez Bankası kuruldu. Sermaye giriş çıkışları serbestisi son buldu.
Merkez Bankası’nın sabit kur rejimine geçtik. Merkez Bankası da bundan sorumlu kurum olarak devam etti. Artık bu orijinal bir sistemdi o devir ve yarım yüzyıl sürdü. Bu sistem 1980’lere kadar sürdü.
Sanayi yok, fiyatlı personellik yok
Yüzde sekseni köylülerden oluşan bir toplumda işsizlik olağan ki gündemde değil zira çalışıyorlar. Ha ne kadar kazanıyorlar, nasıl geçiniyorlar başka bir husus. Oraya geleceğim zira 1930’larda büyük bir şok yaşandı. Bunu da bugünkü nesil bilmez. Hayal de edemez.
O vakit kentlerde de zati sanayi yok, yani fiyatlı personellik de yok ya da çok çok az. O periyotlar 100 binden daha az olduğu iddia ediliyor fiyatlı işçiliğin. Hasebiyle işsizlik çok uzun müddet 1950’lere kadar hiçbir vakit aslında iktisadın gündeminde olmadı. Alışılmış öteki şeyler oldu. 1950’lilerden itibaren aslında Türkiye iktisadı hem endüstrileşmeye hem modernizasyona başlıyor. Daha evvel başladı fakat çok sonluydu. Temel değerli genç jenerasyonların da bilmesi gereken Cumhuriyet iktisat tarihinde 1930’lu yıllardır. 1933 dahil 30-33…
Şimdi bizimkiler, 1929’da hükümet ekonomiyi kapatmaya karar verdi. Aslında Merkez Bankası da kuruldu lakin bağımsız falan değil tabi hükümete bağlı. Yani faizi de hükümet belirliyor kur aslında sabit. Olağan, hasebiyle bir dışa kapalı komuta iktisadına girdik. Yeni gümrük tarifeleri oluşturuldu lakin ortadan birkaç hafta geçti. Amerika Birleşik Devletleri’nde kıyamet koptu, Borsa çöktü New York borsası ve gelişmiş ülkeler çok önemli bir depresyona girdiler. O meşhur büyük buhran dediğimiz olay patlak verdi.
Yoksullaşma unutulmadı
O yıllar hayal edilemeyecek deflasyon devri tıpkı vakitte. Deflasyon ne demek, fiyat düzeyi mutlak olarak düşüyor. Yani şöyle örnek vereyim, ekmek 10 TL ortadan 3-5 ay geçiyor, ekmek 9 TL oluyor sonra 8 TL oluyor sonra 7 TL yahut buğdayın kilosu 5 TL. Bir bakıyorsunuz bir yıl sonra 2 buçuk lira.
Şimdi bu alışılmış bize de yansıdı. Neden yansıdı? Milletlerarası tarım fiyatları bizim tarım fiyatlarını etkiledi o kadar. Arpa, buğday vs. aşağı üst bir yıla hatta bir buçuk yılı içinde yarıya düştü. Artık tabi o küçük, orta hatta büyük piyasaya, pazara eser satan çiftçiler ki unutmayın nüfusun yüzde sekseninden bahsediyoruz. Muazzam bir fakirleşme içine girdiler, gelir kaybına girdiler. Ve bunun tesirleri daha sonra görülecektir. Bunu unutmadılar.
Memur ve fiyatlı altın çağını yaşadı
Bu ortada o periyot az sayıdaki fiyatlı çalışan ve memurlarda bir altın çağı yaşandı adeta. Neden neden altın çağı yaşandı? Memur maaş olarak 100 TL alıyorsa deflasyon oldu. Ekmek fiyatı düşüyor diye indirir misiniz maaşı, alışılmış ki indirmezsiniz münasebetiyle gerçek olarak çok önemli fiyat artışları oldu. Bunu özel bölüm de tam ne olduğunu anlayamadığı için çok geç cevap verdi. Burada hani az sayıdaki fiyatlı emekçi de yararlandı.
Tabii o yılları bir çeşit altın çağı olarak hafızalarına kaydettiler bunu bunu. Bunun da bilinmesinde fayda var. Bir daha zati hiç bu türlü bir devir yaşanmadı.
1950’lerde gerçekten yaşanan kıymetli bir dönüşümdür. Endüstrileşme daha evvel başladı zira 1930’da efendim iç pazar korundu, gümrük vergileri yükseldi, değerin hükümeti umdu ki artık özel teşebbüs yatırım yapacak, fabrikalar kuracak, içeride üretim yapılacak, bakıyorlar ki bir şey olduğu yok. Neden yok? Zira birikimleri yok, sermayeleri yok. Daha evvelce bir sermaye birikimi olmamış. Yani ticarette de gereğince sermaye birikimi olmamış. Birikim vardı daha çok azınlıklarda lakin azınlıklar gidince…
Planlı kalkınma ile tanıştılar
Şimdik bu türlü olunca ne yapalım diyorlar. 1930’da Sovyetler süratli endüstrileşmeye geçmiş. Planlar yapıyorlar. Planlı kalkınma, endüstrileşme bizimkilerin de dikkatini çekiyor. 1932’de Cumhur reisi Mustafa Kemal Atatürk, Başbakan İsmet Bey’i maliye bakanıyla birlikte Moskova’ya yolluyor. ‘Bak bakalım orada ne yapıyorlar? Bize oradan bir şey fayda olur mu’ diye. Uzatmayalım, mutabakat yapılıyor. Sovyetler Birliği hem kredi veriyor, hem teknisyenler yolluyor. Uzun lafın kasası devlet eliyle endüstrileşmenin tohumları, daha doğrusu birinci adımı 1932’de bu ziyaretle yapılıyor ve 34’te de biz bunlara daha sonra kamu iktisadi teşebbüsleri dedik KİT’lerin kuruluşu başlıyor.
Bugün bile hatırlar, hatta tahminen genç nesiller bile bilir Sümerbank basmaları dokumacılıkta, sonra şeker fabrikalarının kurulması vesaire bu türlü bir atak başlıyor.
O yüzde 80’i tarımda olan nüfusun içinde bir küçük damla ancak bir birinci adım. 1950’ye geldiğimizde hâlâ Türkiye’nin nüfusu yüzde sekseni köylü-çiftçi.
Ama oradan itibaren artık süratli bir endüstrileşme başlıyor fakat evvel tarımda mekanizasyon da başlıyor. 2 bin traktör vardı Türkiye’de 1950’de 2-3 yıl sonra 40 bine çıktı.
Rezervler birikti
Tabii ki öteki tarım aletleri de arttı. 13 milyon herhalde 1950’lere geldiğimizde 22 milyonuz artık. Bu nüfus bizim ekilebilir topraklara nazaran çok az, yani ekilmeyen topraklar var hatırı sayılır büyüklükte. Nüfus büyüdükçe yeni genç jenerasyonlara açıldı o tarlalar. Teknoloji hala eski sayılırdı o periyot. Klasik metotlarla üretim yaptılar. 1950’de doğal siyasi art planı da unutmayın. Biz, Avrupa Kurulu, batının müttefiki olduk, Marshall yardımları oldu. Bir de ikinci dünya savaşı yılları var fakat orayı geçiyorum. Zira savaş şartlarında birinci çılgın enflasyonu ikinci dünya savaşında yaşadık.
Savaşta ithalat zarurî olarak kısıldı. Akdeniz savaş meydanı… Tarım eserlerini savaş nedeniyle ihraç ettik. Tarımdan öbür bir şey ihraç ettiğimiz yok, arttı mı fiyatları? arttı. Biz de bir hoş rezervler biriktirdik mi? Dolarları biriktirdik, onları da yeni hükümet, Demokrat Parti hükümeti bir hoş ithalata harcadı. Makinaları getirdi. Traktörleri vesaire tabi orada lüks Amerikan otomobilleri da gelmeye başladı. 1949 doğumluyum, 4-5-6 yaşlarına geldiğimde sokakta tek tük de olsa lüks otomobilleri şevroleleri görmeye başladık.
Sonra değirmenin suyu bitti.. Mekanizasyonla birlikte süratle ziraî üretim arttı. Türkiye’nin hem iktisat, hem toplumsal tarihinde tarımdan, köyden kentlere göç başladı. Çok süratli bir göç oldu üstelik. Ve bu göç hâlâ aslında devam ediyor. Doğal son devirde yavaşladı, hatta bir parantez açarsak bugün İstanbul’da şartlar o hale geldi ki hayat şartları artık. Çoğunluk bilhassa düşük gelirler sanki İstanbul’dan Anadolu’ya gidebilir miyiz? Diye düşünmeye başladılar.
Göç neden arttı?
Tarımda mekanizasyon varsa daha az beşerle, daha çok üretim yapıyorsunuz demektir. Ve giderek toprakların üretim limitine de erişildi. Tam ne vakit erişildi? Onu da söyleyeyim.. 1960’ların başında eriştik. Ondan sonra o günden bugüne biz kentleşme nedeniyle aslında ekilebilir alanlarımızın yüz ölçümünü giderek yitiriyoruz…
Önce alışılmış bu çok yavaş başladı lakin son yıllarda ne kadar süratli geliştiğini hepiniz görüyorsunuz. Herkes kendi kentinde, kentinde evvelce tarım alanları tarlalar bugün sitelerle fabrikalarla doldu.
Bu artış kamu iktisadi teşebbüsleri de (KİT) kapatmadı. Demokrat Parti bilakis geliştirmeye devam etti. Kamu iktisadi teşebbüslerini lakin. Öbür bir gelişme daha yaşandı 1950-54 yılları çok enteresan bir devirdir. Zira tarım üretimindeki büyük artış yaşanırken bir yandan da Kore savaşı başladı.
Kore savaşı başlayınca tahılların fiyatları artıyor. Biz de tahıl üretiyoruz, satıyoruz. Tütün, pamuk ne üretiliyorsa satılıyor ve düzgün bir zenginleşme yaşanıyor.
Makro istikrarlar bozulmaya başladı
O yıllarda çok önemli bir refah artışı oldu. Bu da işte o demokrat partiye oy veren kitlenin hafızasında altın bir çağ olarak kaldı. O kadar ki bu 1954’te Demokrat Parti tekrar oylarını arttırarak seçimleri kazandı fakat savaş bitti, fiyatlar düştü. Merkez Bankası’ndaki rezervler bitti.
Ondan sonra bizimkiler hâlâ büyüme peşinde koştukları için başladılar makro istikrarları bozmaya…
Enflasyon artmaya başladı. Sabit kurdasınız. O denli bir Türk lirasını Müdafaa Kanunu çıkmıştı ki 1930’larda şayet cebinizde polis 1 dolar bulursa mahpusa giriyordunuz. Döviz alışılmış karaborsaya düştü. Zira merkez bankası ithalatçı firmalara o da sabit kurdan süreç yapıyor. Enflasyon almış yürümüş, Türk lirası çok pahalı. Alışılmış ki karaborsa oluştu. Bu olağan rüşvetlere yol açtı.
İlk kere Türkiye iş gücü piyasasının ortaya çıktığı ve şekillenmeye başladığı yıllar 1950’li yıllardır.
İşsizlik sahneye çıkmaya başladı
Şimdi o devirde TÜİK hane halkı işgücü anketi istatistikleri yapmadığı için 1989’da başlayacaktı. Nüfus sayımlarından bakılıyor çalışan, işsiz sayısına. Evvel yüzde 3-4-5 giderek 1970’lerin sonuna hakikat geldiğimizde gerçekten yüzde 8-9’a kadar işsizlik oranının arttığını ve işsizliğin toplumsal bir yavaş yavaş sorun haline geldiğini görüyoruz.
Tabii bu ortada o periyotta değerli bir şey daha var göçle birlikte istihdam piyasası açısından. Tarımda üretim yapan aileler kente gecekondulara yerleşiyorlar. Erkekler ya fabrikada çalışıyor ya bakkallık yapıyor ya diğer bir hizmet alanında çalışıyor. Lakin gelen bayanlar eğitimli değil, okur müellif olanı bile az. Bunlar köydeyken tarımda çalışıyorladı lakin kente geldiklerinde çalışmaz oldular. Onun için bayanlar iş gücüne iştiraki yüzde yirmilere kadar düştü.
Gelişme şöyle özetlenebilir, 1950’den 1980’e kadar ortalama yüzde 5 büyüdü Türkiye. Nüfus da kabaca yüzde ikinin üstünde artıyor. Kişi başına gelir artışı yüzde 2,7. Her yıl gelir gerçek yüzde 2,7 artıyor.
Ciddi bir refah artışı oldu, ne kadar eşit dağıtıldı o başka bir mevzu lakin 1979’a geldiğimizde yarısı hâlâ devlet dayanaklı öbür yarısı özel kesim korunan bir halde de olsa endüstrileşme başladı. Koç araba üretmeye başladı. Gümrüklerle korunuyorlar, üretilen eserler çok ahım şahım değil lakin bir sanayi başlıyor. Genç nesiller hatırlar mı bilmem Anadolu üretilmeye başlandı…
Bir ölçü ihracat yapmaya bile başlandı. İşgücü piyasasından bahsettik lakin finansal piyasa hâlâ yoktu.
İşçi örgütlenmeleri fiyatlar üzerinde olumlu bir katkı yaptı
1961 anayasasının getirdiği özgürlükler ortamında 1960’ların başında sendika kurma özgürlüğü, toplu kontrat hakları sağlandı. Avrupa’da 19. Yüzyıldan beri büyük gayretler, ayaklanmalar sonucu elde edilmiş bu haklar bizde oldukça geç bir halde gelmiş oldu. Lakin şunu söylemek mümkün tabi, bir emekçi sınıfı yok ki bu tip ögrütlenmeler de olsun.
Bu sendikalaşma ve toplu mukavele en azından bunun mevcut olduğu kesitlerde fiyat artışları, gerçek fiyat artışlarının olduğunu da gördük. Yani ülke yüze 5 büyürken aslında çalışan sınıfa, işçi sınıfı da bu büyümeden hissesini aldı. Ancak vakit zaman bu önemli sıkıntılar da yarattı. 1969 yılı İzmit’ten başlayan İstanbul’a büyük bir personel yürüyüşü yaşandı. Grevler artmaya başladı.
Sonraki yılları vasat bir ekonomik kalkınma performansı olarak kıymetlendirmek lazım.
1960’larda benzeri şartlara sahip Güney Kore endüstrileşmeyi geliştirdi, ihracatı endüstriye oturttu. Pekala onlar ne yaptılar, farkı neydi? Zira onlar endüstrileşmeyi ihracata oturttular ve bu teknolojiyi de geliştirdiler. Teknolojiyi geliştirmek için eğitim lazım. Bakıyorsunuz ortalama eğitim yılı Güney Kore’de , biz sekiz yıla güç çıkardık.
Ve artık 1980’lere geldiğimizde görüntü şöyleydi; büyük bir kriz, kapalı komuta iktisadı iflas etmiş, muazzam bir cari açık.
Enflasyon yüzde de 100’ü bulmuş. Gayri Safi Yurt İçi Hasıla yüzde 5 küçülmüş, önemli bir işsizlik ortaya çıkmış. Sistem iflas etmiş. Artık beğeniriz, beğenmeyiz çok eleştirildi ancak Türkiye’nin yeni bir sisteme geçmesi kaçınılmaz hale gelmişti. O denli yahut bu türlü o yeni sistemi de işte biliyorsunuz o vakit eski DPT Müsteşarı Turgut Özal, sonra da Demirel’in kurduğu azınlık hükümetinde 1980 yılının başında meşhur 24 Ocak kararları ileTürkiye iktisadı yeni bir sisteme adım adım geçti.
Reel fiyat kayıpları yüzde 25’i aştı
1980 darbesi sonrası politik hayat askerlerin kurguladığı üzere olmadı, onların kurturduğu parti değil Turgut Özal’ın partisi kazandı. 1989’da Türkiye artık büsbütün bir dünya iktisadına entegre olmuş bir haline geldi. Lakin, gereğince derin bir finans piyasası yok. Cari istikrar hâlâ çok açık veriyor. Enflasyon hâlâ çok yüksek. Özal onu indirmeyi beceremedi. 12 Eylül rejiminin dayattığı gerçek fiyat kayıpları yüzde 25’i bulmuştu. 1989’a geldiğimizde bütün onun rövanşını aldıişçi sınıfı. 1989’da muazzam bir fiyat artışı oldu. Dış kaynağı diye özgürleştirdiler lakin bu seferde ekonomiyi yönetemediler ve 1990’lı yıllarda çok önemli mesken üretimi krizlere sahne oldu. 1990, 1994,1998 ve en sonda 2001.
Türk lirasına inanç son derece azaldı
Biz çok farklı bir sisteme girdik. Dolarizasyon arttı. Zira siz bu kadar enflasyonu meçhul fiyat istikrarını sağlayamazsanız döviz kuru bir periyot alıp başını gidiyor. Bir devir düşüyor. Bir sürü belirsizlik var. Bu durumda beşerler da bu sefer tasarruflarını dövizde tutma yoluna gittiler.Çifte paralı bir sistem. Türk lirasına itimat son derece azaldı. Olağan ki 2001 ıslahatı 2001 krizi aslında yeniden bu sistem içinde kalmak kaidesiyle çok değerli bir dönüm noktasıdır. Tahminen onunla tamamlayabiliriz. 2001 krizi de yeniden mesken üretimi bir kriz bir. Yani biz yarattık onu. Daha doğrusu hükümet yarattı. Birtakım şeyleri sürdüremediler IMF’yle aslında anlaşmış durumdayız. 2000’in başında enflasyon çok yüksek düşürmeye çalışılıyor. Bunun bedelini ödemek istemediler. Bir bedeli olduğunun farkında olduklarından da emin değilim hükümet olarak. Sonunda kıyamet koptu. 2000 Kasım ayında bir grup bankalar battı. İvedilikle IMF önemli bir para yolladı tekrardan. Ancak bizimkiler gerekli önlemleri almayı reddettikleri için aslında piyasada faizler de alıp başını gitti.
İşgücü piyasası 1950’lerde kurulduğu
Türkiye’de işgücü piyasası1950’lerden itibaren yavaş yavaş ortaya çıktı. Nereden baksan endüstride de gelişme oldu. Fiyatlı kesim hani 1920’lerde 1930’larda büsbütün marjinalken çoğunluğa geçti. Bugün aşağı üst çalışanların yarıdan fazlası fiyatlı, fiyatlı, maaşlı yahut yevmiyeli.
İstihdam çok kıymetli zira bir taraftan Türkiye hâlâ nüfusu artan bir ülke. Bu ne demek? Her her yıl yeni bir 15 yaş üstü jenerasyon ekleniyor iş gücü piyasasına. Bunların erkek grubu doğal ki mi 15’ten sonra, artık 18’den sonra giriyor. O yıllarda birden fazla 15 itibaren çalışmaya başlıyordu ya da iş aramaya başlıyordu.
Kadınlarda ortalama eğitim içinde yüksek tahsil mezunu bayanların büyük bir süratle arttı. Arttıkça doğal ki iştirak arttı. 1950’lilerde yüzde 20’lere kadar düşen bayan istihdamı 1970’lere gelindiğinde arttı, artık yüzde 35’e geldi.
2010’larda eğitimi düşük bayanın da hissesi arttı
Eğitim seviyeleri itibariyle iştirake baktığımız vakit bizim Avrupa’nın en berbat, en düşük bayan iş gücüne iştirak oranlarına sahip 2 ülkesi var İtalya ve Yunanistan. Burada bayanın istihdama katlımı yüzde 50 küsurlardır. Biz hâlâ 35’teyiz lakin yüksek tahsil bayanlarda iş gücüne iştirak oranlarımız çabucak hemen eşit. Münasebetiyle bir eğitim seviyesi yükseldikçe tabi katılıyorlar lakin son yıllarda 2010’lardan sonra düşük eğitimli bayanlar da işgücüne daha fazla katılmaya başladı.
Şimdi hasebiyle lafı nereye getireceğim iş gücü hem nüfus nedeniyle hem bayanların iş gücüne iştirakindeki artış nedeniyle artıyor mu her yıl? Kabaca 700 – 800- 900 bin artıyor. Siz bu kadar istihdam yaratmalısınız ki hiç olmazsa işsiz sayısınız. Sabit tutun. Bu kadar istihdam yaratmak demek yüzde 2, 2,5 daha fazla hatta istihdamı arttırmak demek. Her yıl bunu artırmak için büyümeniz lazım. Bu büyümenin de kaliteli ve uzun ömürlü olması için verimliliğe değerli ölçüde dayalı olması lazım. Bu şu demektir, en az yüzde 5 – 6’lık büyüme olmalı ki piyasa giren beşerler iş bulabilsin.
O büyük resesyonun tesirli olduğu 2008 -9 yılında doğal ki bu türlü olmadı. Zira bu krizlerde biz bu büyümeleri tutturamadık. Önemli şoklar yaşadık ve münasebetiyle işsizlik de bu kriz periyotlarında patlama yaptı. Hâlâ yüzde 9, yüzde 10 civarındayız ve bizim bayan iş gücüne iştirakimiz geride. İş gücü piyasası açısından ve işsizlik sorunu itibariyle Türkiye hâlâ önemli bir muvaffakiyet yakalayabilmiş değil.
Hizmetler kesiminde arttı
Türkiye’de evvel tarımda çalışan yurttaşlar, sonra yüklü olarak endüstride çalışıyorlardı. Artık yüklü olarak hizmetler dalında çalıştıklarını görüyoruz. Bu bir kez yalnızca Türkiye için değil, genelde gelişmekte olan ülkelerde de hatta kimi gelişmiş ülkelerde de sanayisizleşme fenomeni diye bir sorun bir müşahede hayli bir müddettir iktisatçılar ortasında tartışılıyor. Artık normali nedir? Yani âlâ örnekler ya da tarihteki başarılı örneklere nazaran evvel sanayileşirsiniz. Tarım toplumundan sanayi toplumuna geçersiniz. Tabi ki paralel olarak hizmetler de gelişir bu periyotta. Fakat temel ana gövde sanayi olur. Endüstrinin hissesi GSYİH içinde en büyük hissedir. Çalışanların birden fazla artık endüstride çalışır. Lakin zenginleşme arttıkça hizmetlere olan talep artmaya başlar. Tatiller, oteller, eğitim, finans ve sıhhat da hizmetlerin içinde olduğu için alışılmış ki zenginleştikçe daha yeterli eğitim, daha kıymetli eğitim, daha sıhhat, daha daha çok harcama vesaire tamam. Tamam, normali budur.
Erken sanayisizleşeme sorunu var
Şimdi gelişmiş ülkeler, güçlü ülkelerde ne oluyor? Tarım yüzde 3-4 çalışan sayısı. Endüstride yüzde 20 civarında, gerisi yüzde yetmişi hizmetlerde. Artık erken sanayisizleşme sıkıntısı kelam konusu birtakım yerlerde. Türkiye endüstrileşmeye geriden başlayan geç kalmış bir ülke. Türkiye bu türlü bir ülke sanayi kuruyor, yüzde 24-25’lere çıkıyor fakat hâlâ tarımda yüzde 20 küsur nüfus duruyor. Ondan sonra o yüzde 25’e geldikten sonra endüstrinin hissesi azalmaya başlıyor ve hizmetler büyük bir hızla yükseliyor. Türkiye bunu yaşadı, diğer ülkelerde de yaşandı. Buna erken sanayisizleşme ismini veriyoruz bu olguya. Bu uygun ve sağlıklı bir şey değil. Yani biz zenginleşmeden evvel hizmetlere girdik.
Vasat bir muvaffakiyet kelam konusuna
Düzey elbette küçümsenmemeli lakin öteki ülkelerle karşılaştırdığımız vakit vasat bir muvaffakiyet olarak gözüküyor. Bir de bunun bölüşümü, eşitsizliği, gelir eşitsizliği var. Avrupa’da bir numarayız gelir eşitsizliğinde. Bir de bölgeler ortası inanılmaz gelir eşitsizlikleri ve işsizlik eşitlikleri var. İşgücü piyasasında 26 bölgemiz var gün. Mardin Şırnak, Siirt vesaire bölgesinde ve birkaç başka bölgede işsizlik oranı yüzde 30’dur. Batının birtakım yerlerinde Manisa, Kastamonu, Bartın yüzde 7-8’dir. Yani uçurumu görebiliyor musunuz? Aslında Türkiye’de bir tane iş gücü piyasası da yok. Aslında çok sayıda iş gücü piyasası var.
